تاریخ بیهقی روایتگرِ هژمونیهای متکی بر نگرش اشعری

بخش قابل توجّهی از تاریخ بیهقی، روایتِ کوشش و کارزار بر سر استیلاست؛ در این روایتها، آنچه سرانجام موجبِ گذار از تضادها و سرنهادگی به اقتدار یک فرد میگردد، نه همچون دوران پیش از اسلام، فرّ ایزدی و نه همچون دوران معاصر، رای اکثریت است؛ آنچه مردم را رام و حتی همسو با حکومت اتوکراتیک غزنویان میکند، گونهای جبرگرایی، از جنس اندیشۀ اشاعره است. سلطۀ نگرش اشعری بر بیشینۀ مردم گونهای هژمونی در دورۀ غزنویان ایجاد کردهاست که به واسطۀ آن، سلاطینی خودکامه بر مردم حکم میراندند. حتی اگر بیهقی را ماتُریدی بدانیم، نمیتوانیم سلطۀ جبراندیشیِ حاصل از اشعریگری بر جهانبینیِ بیشینۀ شخصیتهای تاریخ بیهقی را نادیدهبگیریم. افراد این جامعه، با نسبت دادنِ وضعیت سیاسی به قضا و قدر الهی، سلطۀ حاکمان غزنوی را توجیه و از خود سلب مسئولیت میکنند. این وضعیت در مجموع یک هژمونی متّکی بر ایدئولوژی در آن دوران ایجاد کرده که میان جبر و رضایت مردم موازنه بر قرار میکردهاست. این هژمونی در دوران محمود غزنوی در اوج خود بود و از دورۀ مسعود غزنوی به آرامی دچار آشفتگی شد. در این پژوهش با ارائۀ جلوههایی از این اشعریگری، جلوههایی از این تسلطِ موردِ پذیرش اکثریت را به نمایش میگذاریم و به واکاوی عللی میپردازیم که موجب از میان رفتن تدریجی این گونه از هژمونی در دوران پس از محمود غزنوی شد.