خواجة خواجگان، ابوالفضل بیهقی

تاریخ چگونه داستانشدن انسان است. بیان این چگونگی، اندیشة ژرف، وجدان ناب وارستگی نایاب و خامة خروشان میطلبد تا فراز و فرود زندگی انسان را در قلمروی که استبداد و انسداد سیاسی سیطره دارد، به تصویر کشد. سخن گفتن و بهراستی نبشتن، افزون بر خردِ ایمانبنیاد و خردِ نقّاد، نیازمند تخیّل موّاج است تا کژتابیهای روزگار را چنان بنگارد که سربردارنشود و بردارشدن حسنک وزیر از چشم آیندگان پوشیده نماند. ابوالفضل بیهقی نماد چنین ایمان، خرد و تخیّلی است. باید بر متولّیان فرهنگ، غمگنانه گریست که در گذار چندین قرن به خواجة خواجگان ویزای ورود به قلمرو سالنامة پارسی ندادهاند. اینک که چنین رویداد خوشی لبخند میزند با جان و دل میخروشم: چنین کنند بزرگان چو کرد باید کار. بیگمان تاریخ بیهقی یکی از ستونهای سقف هویت فرهنگی و تمدنی مردمانی است که از کاشغر تاریخی تا بحیرة کسپین و از توس تا خجند و بخارا و از هرات و بلخ تا بنگال و آگرا زیسته اند. اگر خواجه ابوالفضل را بانی و آفرینندة شعر منثور بدانم، سخنی به گزاف نیست. از چشمانداز پرداخت زبان روان و ریختن بحر در کوزه، نام بیهقی را میتوان در مدار نام خواجه عبدالله انصاری و سعدی شیرازی نوشت. خواجه چنان «با لفظ اندک و معنای بسیار» داد سخن داده است که «حد همینست سخندانی و دانایی را». روانش شاد باد!