اهمیت فضای باز در طراحی معماری مراکز فرهنگی-آموزشی در شهر اسلامی (نمونه مطالعاتی: مسجد-مدرسه های سنتی ایران)

برای دستیابی به الگوی مطلوب در معماری و شهرسازی اسلامی نیاز است تا در طراحی مراکز تاثیرگزار و اجتماعی شهر اهتمام ویژه نمود. یکی از مهم‌ترین مراکز شهری مساجد هستند که درگذشته در بسیاری از شهرها در کنار مراکزآموزشی و تجاری طراحی شده و یکی از مراکز کارامد و مورد استقبال مردم بوده اند. در این پژوهش سعی شده است تا یکی از ویژگی‌های مهم این فضاها که توجه ویژه به فضای باز (تهی) است مورد مطالعه قرار گیرد و اهمیت آن در طراحی مراکز فرهنگی-آموزشی در شهر اسلامی تبیین شود. ضرورت پرداختن به این مساله از آنجایی شکل گرفت که در طراحی معماری اخیر مراکز فرهنگی-آموزشی اغلب، فضاهای باز به حیاط هایی کوچک و غیر استاندارد و یا به فضاهایی جدا افتاده و جانبی ساختمان با کارکردهای فرعی و گاهی خدماتی فروکاهیده شدند.در این پژوهش ابتدا به مطالعه کیفیت و کمیت طراحی فضاهای باز در چندین نمونه مسجد- مدرسه در ایران مانند: مسجد- مدرسه خانم، مسجد- مدرسه سردار، مسجد- مدرسه چهارباغ، مسجد- مدرسه آقا بزرگ و مسجد- مدرسه سپهداری که در زمان خود نماد مرکز فرهنگی-آموزشی بوده اند پرداخته شد؛ سپس با راهبرد استدلال منطقی و روش توصیفی – تحلیلی اطلاعات بدست آمده را، که اکثرا از طریق اسناد کتابخانه ای گرد آوری شده اند، مورد بررسی قرار داده و نتایجی را بدست آورده است. این نتایج می تواند در ترسیم الگوی معماری شهر ایرانی-اسلامی مورد توجه قرار گیرد. از مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش می توان به مواردی چون: اهمیت فضای باز به عنوان: قلب ارتباطی مجموعه، سامان دهنده فضایی، تعدیل کننده ملاحظات اقلیمی، بستر ارتباط با طبیعت، افزایش کارآمدی فضا و افزایش انعطاف پذیری فضا اشاره کرد. از دیگر نتایج کمی این پژوهش استخراج نسبت فضاهای باز به فضاهای بسته و کل فضاهای مسجد-مدرسه های مطالعه شده در آن‌هاست که می تواند برای معماران و حتی شهرسازان درحوزه برنامه ریزی فیزیکی و کالبدی قابل استفاده قرار گیرد.