روش شناسی ابن هیثم

در دومین همایش بین المللی ابن هیثم و نور در سال 1398 به موضوع جایگاه و اثر بخشی عمیق ابن هیثم بر تاریخ تحول علم اپتیک و همچنین بر محتوای علمی کتاب المناظر بطور اجمال اشاره کردم. در آن مقاله جایگاه ابن هیثم را در گذر از علم اپتیک کلاسیک به اپتیک جدید با نقش ماکس پلانک در گذر از علم مکانیک کلاسیک به مکانیک کوانتومی مقایسه کردم و بر این نکته که علم و فناوری میراث مشترک همه انسانها است تاکید کردم. مثلا اگر امروز شاهد یک دانش نظری و عملی جامع در حوزه فیزیک نور هستیم، نباید آنرا به نفع یک تمدن و مقطع خاصی از تاریخ تحول این دانش ویا تعداد محدودی از افراد و دانشمندان مصادره کنیم. نقش ابن هیثم در تحول این دانش در مقطع تاریخی خودش کمتر از اسنل، نیوتن، هویگنس، فرنل، ماکسول، انیشتن و دیگر نامداران این حوزه نبوده است. می دانیم که مکانیک کوانتومی یکی از موفقیت آمیزترین نظریات بشری در تاریخ علم است. این کشف مهم را به درستی باید به ماکس پلانک نسبت دهیم. ولی اگر تلاشهای بسیار مهم قبل از پلانک یعنی افرادی مثل کیرشهوف، بولتزمان، ماکسول، هرتز، بالمر، ریدبرگ، رونتگن، بکرل، زیمن، ماری کوری، بورگمن، راترفورد در پایه ریزی ساختمان عظیم مکانیک کوانتونی و بعد از پلانک یعنی افرادی مثل انیشتن، زومرفلد، بوهر، دوبروی، پاولی، هایزنبرگ، بورن، اهرنفست، شرودینگر، فرمی، دیراک، بوز، جردن، گود اسمیت، اولن بک، اسلیتر، گاموف، بته، هارتری، فوک، لندن، هایتلر،پائولینگ و لیست بلند بالایی ازدیگر نوابغ را در توسعه و تکمیل آن نادیده بگیریم، کار پلانک در همان سال 1900 در نطفه می ماند. می توان به جرات و بدون اغراق نقش ابن هیثم در پیدایش علم اپتیک جدید را با نقش پلانک در پیدایش مکانیک کوانتومی قیاس نمود. البته در اینجا قصد پرداختن به محتوای علمی آثار متعدد ابن هیثم در حوزه های دانشی مختلف را ندارم. هدف اصلی این مقاله معطوف به روش شناسی ابن هیثم در مواجهه با پدیده های علمی است. ابن هیثم 200 سال پیش از راجر بیکن، بنیان گذار روش شناسی نوین است که دنیای نوین پژوهش را از دنیای کهن جدا می کند. ابن هیثم این دانشمند و فیلسوف نامدار دنیای اسلام با روشی که در آن مشاهده، آزمایش و استدلال علمی جایگزین خصلت غیرکمی و غیرهندسی می گردد، با پدیده های عالم برخورد می کند و مسیری متفاوت از نگاه ارسطویی پیش می گیرد. دیدگاهی که قرن ها بعد توسط فلاسفه و دانشمندان نواندیش به سیطره سده های مختلف تفکر ارسطویی در قرون وسطی را خاتمه می دهد. نمونه ارزشمند این دیدگاه مساعی او در بیان فرآیند ابصار و سازوکار دیدن در کتاب المناظر است. پرداختن به اجزاء تشکیل دهنده چشم، تحلیل دقیق هندسی این اجزاء، توضیح خواص فیزیکی، آناتومی و فیزیولوژی چشم و سپس تشریح دقیق مراحل ایجاد ادراک بصری، همه و همه نشانگر روش شناسی نوین ابن هیثم است که در عصر جدید و برخلاف شواهد تاریخی، عمدا یا سهوا به نام راجر بیکن دانشمند انگلیسی سدۀ 13میلادی ثبت شده است.