معقول ثانی فلسفی شرور مقدمه‌ای بر الهیات شرّ

خداناباوران وجود شرور در عالم را نقضی بر اصل وجود و یا فقدان صفات سه‌گانۀ علم، قدرت و خیرخواهی مطلق خداوند تلقی می‌کنند. متالهان کلاسیک در سنت غربی یا اسلامی با قائل به عدمی بودن شرور (افلاطون‌گرایی) و یا در صورت وجودی بودنش، در گزینه‌های چهار‌گانۀ شرور طبیعی، متافیزیکی، اخلاقی و ادراکی‌اش، با تمسک بر غلبۀ خیرات بر شرور (ارسطوگرایی) سعی بلیغ بر رفع و یا دفع مشکل در فلسفه، عرفان، کلام و الهیات داشته و دارند. طرح‌اندازی‌های در ساحت الهیات مدرن با رویکردی نوین، ناظر به بحران شرور در عالم در قالب‌هایی از قبیل الهیات شکاکانه برگمن، الهیات پویشی وایتهد، تئودیسۀ اعتراض جان راث و غیره شکل گرفته که مدعی‌اند مسئلۀ شرّ را در آن الهیات حل کرده‌اند. نقطۀ ثقل گفتمان الهیات شرور این خامه برخلاف خداناباوران در این است که چون شرّ به‌عنوان معقول ثانی فلسفی سهمی هم از وجود دارد، پس خدا هست. خالق خیر در هستی، جاعل شرّ در عالم نیز هست. وجود عینی شرور در کنار وجود خیرات، اثبات‌کنندۀ خداوندی عالم، قادر و خیرخواه است. روشن است موضع ما، ثنویت در موضوع خدا نیست، زیرا علت خیرات کسی جز خدای شرور در اقسامش نیست. وصول به چنین نتیجه‌ای محصول مقدماتی چند است: (1) شرور در عالم (اقسام چهارگانه) اموری وجودی و عینی هستند؛ (2) شرور به‌سان خیر از معقولات ثانی فلسفی هستند (از ابتکارات ناب فلسفۀ اسلامی در طول حیاتش از فارابی تا عالم معاصر) که گرچه ظرف عروضشان در ذهن است، اما اتصافشان به امور عینی و واقعی است. در عالم اعیان خود شرّ و خیر نیست، اما موجودات شرور و موجودات صاحب خیر، وجودی واقعی دارند که همان‌ها در نتیجۀ منشا انتزاع این عروض در ذهن و اتصاف در خارج است؛ (3) ساختار عالم ماده، ضرورتاً محفوف و درهم‌تنیدگی با تزاحمات وجودات بی‌شمار میان خیرات و شرور است؛ (4) این دو مفهوم به اعتباری ذهنی و به اعتباری عینی در ساحت علوم حضوری هستند؛ (5) شرّ مطلق در عالم هستی به‌سان خیر مطلق وجود ندارد، بلکه اینان دو مفهوم اضافی هستند. همه‌چیز در این جهان نسبی است و در مقایسه است که این مفاهیم شکل می‌گیرند؛ (6) عقل منفعل محض نیست، بلکه از داده‌های بیرونی معقولاتی می‌سازد که خودشان مستقیم در خارج نیستند و به تعبیری ما به ازای عینی ندارند، اما هیچ هم نیستند. منشا انتزاع‌شان در خارج و عین است و این رخداد در خصوص شرور اتفاق می‌افتد؛ (7) لازمۀ لاینفک وجودات عالم طبیعی، وجود شرور است. اگر شری در عالم طبیعی نبود، نقض و نقصی در عالم وجود داشت. خلل در عالم هستی این است که شرور نباشند. در همین راستا می‌توان الهیات شرّ را به‌سان الهیات خیر به‌عنوان فصلی ممتاز در مباحث فلسفۀ دین پایه‌گذاری کرد. شیطان به‌عنوان مادر تمام شرور در این الهیات، امری وجودی و قرینه‌ای بر وجود خداوند و حکمت بالغۀ وی است. نتیجه آنکه، وجود شرور به‌عنوان یک ضرورت در عالم مادی در کنار خیرات، اثبات‌کنندۀ وجود خدایی عالم قادر و مهربان است.