تفسیر شرّ در قرآن و روایات متقدم حدیثی شیعی در پرتو تفکیک امر و خلق

قرآن کریم مسئلۀ شرّ را مسکوت نگذاشته و به‌طور مستقیم به آن پرداخته است. از جمله از «ابتلای به شر»، «مس انسان توسط شر»، «عجله داشتن برای شر» و ... سخن گفته است. تفسیر شرّ چنان که قرآن به آن می‌پردازد لازم نمی‌آورد که شرّ امری عدمی به حساب آید. خدا انسان را با شرّ و فتنه ابتلا می‌کند و مصادیق روشنی مانند گرسنگی، نقص اموال و انفس و ثمرات برای آن ذکر شده است. هم‌چنین قرآن از نابودی و ویرانی اقوامی گناه‌کار به امر الهی به شفافیت سخن می‌گوید و از آن به‌سر رسیدن امرالهی «اتاهم امرنا» تعبیر می‌کند. این به‌جز مواردی است که امر اضلال به خداوند نسبت داده می‌شود یا ابلیس برای اغوای انسان مهلت می‌یابد. موضع اصلی این مقاله این است که قرآن و روایات شیعی مفسر آن، شرّ را به واقع رنج‌آور، تالم‌آفرین و مضر می‌دانند، اما این رنج و ضرر در نگاهی کلان‌تر تفسیر می‌گردد. اساس این تفسیر تفکیک امر الهی از خلق او و آرامش انسان در امر الهی است. در افق خلق، شرّ درک شده و از آن رنج و ضرر واقع می‌شود. عدمی خواندن شرّ در این افق خطایی شناختی است. در افق امر الهی امور چنان کائن هستند که خدا امر کرده است. جهنم، جهنم است و کافر در آن می‌سوزد و بهشت، بهشت است و مومن در آن متنعم است. بودن انسان که نوعی کتابت هستی خویشتن است حرکت از افق خلق به افق امر است و این کار با خروج کتاب هر کس و قرائت آن واقع می شود. در این تفسیر تا انسان رابطۀ درستی با خود و خداوند بر قرار نکند رنج می‌برد و عدمی خواندن این رنج نفی امری وجدانی است. این مقاله شاید از سه جهت حرف نویی داشته باشد: (1) یکی توجه و تاکید بر عدمی نبودن شرّ در متون پایۀ اسلامی؛ (2) دیگری توجه به امر و خلق در تفسیر مسئلۀ شر, و (3) سوم این که شرّ در نسبت خدا و غیر او نه ناقض وجود خداوند بلکه اقتضای وجود غیر است.