رویکرد الهیاتی چهار عالم دینی عصر مشروطه به مسئلۀ شرّ عقب‌ماندگی

یکی از نشانه‌های اشتراک گفتمانی میان مجموعه‌ای از هم‌عصران، توجه مشترک به شرور مشترک است. غالب متفکران عصر مشروطه از شرور مشترکی سخن می‌گفتند که علل آن شرور و درمان آن‌ها از منظر هر کدام متفاوت است. شرّ عقب‌ماندگی بارها از منظرهای متفاوتی در عصر مشروطه مورد توجه قرار گرفته است. در میان نویسندگان و صاحب قلمان آن دوره، عالمان دینی مهمی به این شرّ پرداخته‌اند و تحلیل خود را از ماهیت آن و راه غلبه بر آن بیان کرده‌اند. ویژگی مهم توجه عالمان دینی به شرّ عقب‌ماندگی در رویکرد الهیاتی آن‌ها است؛ به‌نحوی که طبعاً آن‌ها باید این شرّ مفروض را در شبکۀ مفهومی اصطلاحات و اصول دینی و الهیاتی تحلیل می‌کردند و از آن نتایج سیاسی مشخصی را استنتاج می‌کردند. این ویژگی تفاوت‌های گفتمانی مشخصی را با گفتمان روشنفکرانۀ آن دوران تعیین می‌کرد. برای نمونه آن‌ها ناچار بودند عقب‌ماندگی را در تقسیمات شرور در سنّت دینی جایابی کنند و همچنین عوامل آن را پیدا کنند. تضاد اولیۀ مفهوم پیشرفت به‌عنوان نقطۀ مقابل شرّ عقب‌ماندگی با برخی تفسیرهای دینی سنتی که به تحقیر پیشرفت اقدام می‌کردند از مشکلات دیگر این گفتمان است. همان‌طور که بسیاری از روشنفکران گفتمان نوگرایی و تلاش‌های فکری و عملگرایانه را تنها راه برون‌رفت از شرّ بحران عقب‌ماندگی می‌دانستند، گروهی از عالمان دینی وجود داشتند که عامل پدید آمدن شرور را در اصل به ذات انسان‌ها و از سوی دیگر به فرایند مدرنیزاسیون و غرب‌زدگی ارجاع می‌دادند و معتقد بودند «تداوم سنت» و «میراث کهن تفکر سیاسی در اسلام» تنها راه رهایی از شرور است و خلاف آن موجب جهالت و بطلالت آدمی در روزگار تجدد می‌شود. ما در این مقاله می‌کوشیم شبکۀ مفهومی الهیاتی شرّ عقب‌ماندگی را در منشورات چهار عالم دینی (یعنی میرزا حسن تبریزی، شیخ فضل‌الله نوری، ملاعبدالرسول کاشانی، و میرزا حسین نائینی) مهم عصر مشروطه جست‌وجو کنیم و گفتمان‌های درونی آن‌ها را شناسایی کنیم.