شر بنیادین: تبیین کانت از عمد و آگاهی در عمل اخلاقاً نادرست

شرِ به دو قسم اصلی تقسیم می‌شود: شرّ طبیعی و شرّ اخلاقی. منظور از شرّ طبیعی رنج‌ها و آلامی است که عامل انسانی در وقوع آن‌ها دخالتی ندارد، اما منجر به نوعی عدم و نیستی می‌شود (مانند مرگ، بیماری و ...). در مقابل شرّ اخلاقی رنج و آلامی است که توسط عامل انسانی و به‌طور عمدی ایجاد شده باشد. کانت به شرّ طبیعی قائل نیست. حوادث طبیعی اگر چه منجر به نیستی و رنج می‌شوند ولی او آن‌ها را شرّ نمی‌داند. حتی وی تمایلات طبیعی را نیز منشا شرّ نمی‌داند. اگر وی شرّ را نه حاصل فعالیت‌های طبیعی و نه حتی نتیجۀ جنبۀ طبیعی انسان بداند، باید منشا شرّ را در جای دیگر جست‌وجو کرد، یعنی در وجه فارق افعال انسان از طبیعت که همان اختیاری بودن آن است. همین امر سبب می‌شود این افعال سزاوار ستایش یا نکوهش شوند. عملِ انسانیِ هم‌سو با عقل و قانون اخلاق عمل اخلاقی است. درحالی‌که عملی که در تقابل با این دو است عمل اخلاقاً نادرست است که کانت آن را شرّ بنیادین می‌نامد. پرسش اصلی این مقاله این است که آیا انسان عالماً و عامداً به عمل غیراخلاقی مبادرت می‌ورزد؟ به عبارت دیگر، آیا در حالی که می‌داند عملی اخلاقاً بد و نادرست است به آن دست می‌یازد؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است پرسش‌های مقدماتی‌تر را پاسخ دهیم: ویژگی اصلی عمل اختیاری چیست؟ چه استعدادها و گرایش‌های انسانی وجود دارد که زمینۀ‌ ذهنی عمل اختیاری‌ را شکل می‌دهند؟ سرانجام این که چگونه انتخابِ عمل اخلاقاً نادرست شکل می‌گیرد؟ با این مقدمات در موقعیتی قرار می‌گیریم که می‌توان به پرسش اصلی مقاله پاسخ گفت: آیا انسان در حالی که می‌داند عمل وی نادرست است، آگاهانه به انجام آن مبادرت می‌ورزد؟ اگر پاسخ مثبت باشد، انسان واجد شرّ اهریمنی است که کانت آن را نمی‌پذیرد. اگر پاسخ منفی باشد، چگونه ممکن است عمل مورد نظر از یک سو ویژگی فعل اختیاری را داشته باشد و از سوی دیگر، فاعل و عامل اخلاقی از نادرستی عمل آگاه نباشد. کانت این بحث را عمدتاً در کتاب دین در محدوده عقل تنها بررسی کرده است و در آثار مکتوب فارسی کم‌تر به آن پرداخته شده است.