تفاوت مواجهات اسلامی و مسیحی با پدیدۀ شرّ با تکیه به دو آموزۀ تجسد و آگاپه

یکی از دلایل جدّی نفی وجود خدا تمسک به وجود شرّ در عالَم است؛ به‌گونه‌ای که طبق یکی از بیان‌ها، عدم‌مداخلۀ خدا در لحظۀ بروز شرّ منطقاً مستلزم نفی وجود خدا یا دست‌کم قرینه‌ای بر آن تلقی می‌شود. در این مقاله استدلال خواهم کرد که توجه به تفاوت مواجهات پدیدارشناختیِ مسیحی و اسلامی در باب نحوۀ ارتباط ساحت الهی و ساحت بشری نشان می‌‌دهد که تعارض وجود شرّ با وجود خدا در مسیحیت پررنگ‌تر از اسلام است؛ و برای نشان‌دادنِ این تفاوت بر دو آموزۀ تجسد و آگاپه در اندیشۀ مسیحی متمرکز خواهم بود. در اندیشۀ مسیحی آموزۀ تجسد مستلزم آن است که اولاً حضور مادی امر مقدس و الهی در عالَم ممکنات منافاتی با تعالی و تقدسِ آن نداشته باشد؛ ثانیاً این حضور و حلول دست‌کم یک‌بار به‌صورت تاریخی رخ داده است و می‌توان توقع چنین حضور و حلولی را داشت. هم‌چنین دیدگاه آگاپه‌محور، بنیان رابطۀ میان خدا و انسان (و تبعِ آن، میان انسان‌ها با یک‌دیگر) را «حُب» می‌داند و این رابطه را با استعارۀ «محب و محبوب» توضیح می‌دهد. بدین‌ترتیب، به هنگام بروز شرّ، مواجهۀ پدیدارشناختیِ مسیحی اولاً از آن حیث که حلول مادیِ خدا را منافی تعالی خدا نمی‌داند و تحقق تاریخی آن را پذیرفته‌ و ثانیاً از آن حیث که عدم‌مداخلۀ الهی را معارض با حب‌ورزی خدا می‌داند، توقع و انتظار بیش‌تری برای حضور و مداخلۀ مستقیم خدا در عالَم دارند. اما مواجهۀ پدیدارشناختی اسلامی از این دو حیث با مواجهۀ پدیدارشناختی مسیحی متفاوت است. اولاً در الاهیات اسلامی، اطلاق و تعالی الهی به‌گونه‌ای در نظر گرفته می‌شود که امکان حلول در امر مادی را ندارد و آن‌چه از ساحت الهی به ساحت بشری منتقل می‌شود، نه حضور مادی («تجسد/به‌جسددر‌آمد» ) بل حضور مجرد زبانی («وحی/به‌زبان‌در‌آمد» ) خواهد بود. ثانیاً در بدنۀ اصلی الاهیات اسلامی، به تبعِ ادبیاتِ برآمده از فقه، رابطۀ خدا و انسان نه با استعارۀ «محب و محبوب» بل با استعارۀ «عبد و مولا» توضیح داده می‌شود. بدین‌ترتیب، در لحظۀ بروز شرّ، مواجهۀ پدیدارشناختیِ اسلامی حتی اگر قائل به ربوبیتِ محض الهی باشد، باز هم توقع و انتظار کم‌تری برای حضور و مداخلۀ مستقیم خدا در عالَم دارد.