شر اخلاقی و فرهنگ از دیدگاه کانت

مسئلۀ شرّ در جریان فکری و فلسفی کلاسیک، عموماً از ابعاد طبیعی و مابعدطبیعی بررسی شده است. آنجا هم که شرّ در انسان مستقیماً محل توجه بوده، نگاه فردی غلبه داشته است. اما این در دورۀ جدید است که در رویکرد عینی و انضمامی توجه شرّ، وجه جمعی، تاریخی و فرهنگی آن اهمیت افزون‌تری یافته است. کانت از جمله فیلسوفانی است که شرّ را به‌لحاظ فردی دارای بن و بنیاد واقعی در سرشت انسان می‌داند. از نگاه او تمایلات طبیعی و تعارض میان آن‌ها منشا شرارت است و به تبع آن انسان به‌لحاظ فردی و اخلاقی درگیر نزاع دائمی اصل شرّ با مبدا خیر در وجود خود است و به‌لحاظ مدنی و در وضعیت طبیعی درگیر نزاع با دیگران است. مصائب و رنج‌های انسانی مانند ظلم حاکمان و توّحش در جنگ‌‌ها حاصل همین واقعیت است. همچنان‌که همین تمایلات و تعارضات است که از وصول به کمال اخلاقی انسان (پرورش ارادۀ خیر) ممانعت می‌کند. کانت در رویکرد فرهنگی خود، برخلاف دیدگاه رایج در زمانۀ خود (نظریات فرهنگی و انسان‌شناختی ویکو، روسو و هردر) به‌جای دوگانۀ طبیعت و فرهنگ، از تقسیم سه‌گانۀ طبیعت، فرهنگ و اخلاق یاد می‌کند: به این صورت که فرهنگ واسط میان طبیعت خام انسانی و مرحلۀ غایی اخلاق است. طبیعت و غرایز طبیعی معطوف به غایت شادکامی (ارضای تمایلات) است که البته چنین غایتی به نظر کانت قابل حصول نیست. اما فرهنگ در اندیشۀ کانت دارای دو وجه سلبی و ایجابی است. به‌لحاظ سلبی فرهنگ به‌مثابۀ انضباط عبارت است از فاصله گرفتن از طبیعت و غرایز با تعدیل، تنظیم و مهار آن و به‌لحاظ ایجابی فرهنگ عبارت است از پرورش استعدادهای فنی و عملی . فرهنگ با تعدیل غرایز و با پرورش قوا و استعدادهای انسانی راه را برای وصول به مرتبۀ اخلاق و تحصیل ارادۀ خیر هموار می‌سازد. تحقق موجود اخلاقی، غایت خلقت و جهان است حال آنکه فرهنگ غایت انسانیت است و شادکامی و سعادت، غایت طبیعت. این غایت فرهنگی و اخلاقی و حتی غایت طبیعت (سعادت و شادکامی) البته تا آنجا که سازگار با اخلاق باشد، همه به تدریج و در تاریخ و در مقیاس نوع و نژاد انسانی (نه فرد انسانی) تحقق می‌یابد. در فلسفۀ تاریخ کانت، شرور فردی (تعارض تمایلات طبیعی) و «رذایل فرهنگ» (حسادت، رقابت، جاه‌طلبی و جلب مقبولیت وحیثیت) حتی جنگ، موتور محرک فرهنگ و تمهیدگر بیداری حس اخلاقی است.