شر جامعه‌ای: نگاهی به شرّ از منظر فلسفۀ اجتماعی دین و اخلاق و الهیات سیاسی-اجتماعی

با وجود حجم عظیمی از ادبیات تاریخی–فلسفی-الاهیاتی قابل توجه و تامل دربارۀ مسئلۀ شرّ و وجوه آن (از شرّ اخلاقی تا شرّ طبیعی)، و نیز طرح برهان‌های الاهیاتی-فلسفی کلاسیک و مدرن و پست‌مدرن دربارۀ توجیه شرّ، اما لزوم بحث دربارۀ این مسئله از منظر اجتماعی فرهنگی و در نسبت با فلسفه و الهیات هم‌چنان حس می‌شود؛ به‌ویژه دربارۀ شری که ناشی از کارکرد جامعه است - یعنی شری که برآمده از عملکرد ساختارها و نهادها و سازمان‌های اقتصادی-سیاسی-حقوقی-فرهنگی-اجتماعی جامعه و نیز شرّ برآمده از کنش کنشگران انسانی و گروه‌های اجتماعی-قومیتی-نژادی-جنسیتی-مذهبی در جامعه است. از این منظر ما در این مقاله ایدۀ «شرّ جامعه‌ای» که مناسبت مفهومی نظری مناسبی با شرّ در جامعه به شرح موصوف دارد - را مطرح و معرفی خواهیم کرد. از این منظر مسئله-پرسشی که در ایدۀ شرّ جامعه‌ای قابل وارسی است این است: شرّ جامعه‌ای چرا و چگونه از طریق مکانیزم‌های جامعه‌ای در بافتار ساختارها و نهادها و سازمان‌ها و در بافتار زیست‌جهان و زندگی روزمره مردم و گروه‌های اجتماعی بازتولید می‌شود؟ این شرّ جامعه‌ای چه نتایج و تبعات غیراخلاقی و ضدمعنوی برای استمرار یک جامعۀ انسانیِ اخلاقی، اعم از مدرن و سنتی و نوسنتی، دارد؟ سهم و نقش نظم سیاسی حقوقی مستقر – دولت و حکومت – در این مکانیزم ایجاد شرّ جامعه‌ای چگونه است؟ آموزه‌های فلسفی و الهیاتی شرستیز چگونه می‌تواند در خدمت ممانعت از بروز شرّ جامعه‌ای و یا کاستن از نتایج غیراخلاقی و ضدمعنوی شرّ جامعه‌ای باشد؟ علم اجتماعی هنجاری انتقادی چگونه می‌تواند به آموزه‌های فلسفی–الهیاتی شرستیز برای مواجهه واقع‌گرا با مکانیزم‌های ایجاد شرّ جامعه‌ای و نتایج پیش‌بینی‌شده و یا نشدۀ شرّ جامعه‌ای کمک کند؟ برای رسیدن به پاسخ‌های مناسب با این مسئله-پرسش در این مقاله تلاش خواهیم کرد توان معرفتی-فکری یک «فلسفۀ اجتماعی شرستیز» که مجهز به علم اجتماعی‌انتقادی هنجاری و آموزه‌های الهیاتی‌فلسفی شرستیز است را تشریح کنیم. و هم‌چنین برآن هستیم تا نشان دهیم چگونه این فلسفۀ اجتماعی دین و اخلاق می‌تواند به یک «مهندسی اجتماعی شرستیز»، یعنی به تدابیر ساختاری‌نهادی‌سازمانی که ملهم از دین واخلاق‌اند و مناسب برای مواجهه با شرّ نیز هستند، منجر شود.