شرّ گزاف آری یا نه؛ تحلیلی عقلی بر اساس آموزه‌های اسلامی

یکی از تاثیرگزارترین استدلال‌های قرینه‌ای شرّ در زمان معاصر، استدلال بر مبنای شرّ گزاف است. شرّ گزاف آن است که عقل آدمی از ارائۀ هرگونه تبیینی در چرایی وقوع آن از سوی موجودی قادر، عالم و خیر محض ناتوان است. در این تقریر که توسط ویلیام رو ارائه شده است، فراوانی شرور و نیز برخی مصادیق خاص آن معقولیت خداناباوری را تا آنجا افزایش می‌دهد که باور به وجود خدای ادیان نامعقول می‌نماید. هدف پژوهش حاضر آن است که به روش توصیفی-تحلیلی دفاعیه‌ای عقلانی مبتنی بر آموزه‌های الهی در قرآن و سخن پیشوایان معصوم در برابر این استدلال سامان دهد. این دفاعیه با اتخاذ برخی مبانی دینی نظیر وجود خداوند، حیات پس از مرگ، محدودیت دانش بشری، محدودیت عالم طبیعت و آزادی ارادۀ انسان به‌عنوان اصول موضوعه، در چند مرحله و صرفاً براساس پاسخ‌گویی به مسئلۀ شرّ گزاف به‌طور خاص، بر اساس یک مقدمه و سه گام شکل می‌گیرد. در مقدمه، تمایز نهادن میان رنج و شرّ این نتیجه را به‌دست می‌دهد که هرآنچه به ظاهر از سوی انسان شرّ می‌نماید، لزوماً شرّ نیست تا شاهدی علیه وجود خداوند تلقی گردد. در گام نخست با تحلیل پرسش خداناباوران درباب چرایی وقوع رنج در عالم به دو پرسش جزئی‌تر، به حکمت‌ها و مصالحی نظیر مقدمه‌بودن رنج برای دستیابی به خیر، جنبۀ آزمایشی بودن و نیز نقش معرفتی رنج اشاره می‌شود. این گام ما را در فهم این مطلب یاری می‌رساند که اگرچه نفس وجود رنج در عالم ماده ناگزیر است، اما اهداف پیش گفته، می‌تواند خداوند را در رواداشتن آن موجه سازد. در گام دوم، به تبیین خداباوری شکاکانه بر اساس سنت ماثور می‌پردازیم. براین اساس محدودیت‌های دانشی و توانشی انسان مانع از فهم او از تمام جوانب رنج و مقاصد خداوند در رواداشتن آن است. سومین و آخرین گام، بر اساس باور به زندگی پس از مرگ و حیات جاویدان سامان می‌یابد. به‌نظر می‌رسد این پاسخ در کنار دیگر گام‌های مطرح شده، به حل نهایی مسئلۀ شرّ گزاف می‌انجامد؛ خصوصاً آن‌که گستره آن علاوه بر رنج انسانی، شامل رنج حیوانات نیز می‌گردد.