بررسی تعارض شرّ و خیریت الهی بر مبنای تفکیک دو ساحت هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی در اندیشۀ ابن‌سینا

عمدتاً در تبیین مدعای ابن‌سینا در مسئلۀ شرّ، نگاه وجودی و عدمی به شرّ را از هم تفکیک نموده و یکی را به ابن‌سینا نسبت می‌دهند، اما به‌نظر می‌رسد ابن‌سینا با تفکیک دو رویکرد هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی به مسئلۀ شرّ، هر دو نگاه وجودی و عدمی به شرّ را حفظ کرده و اساساً توجه به این تفکیک می‌تواند ما را به موضع اصلی وی رهنمون کند. ابن‌سینا در تحلیل معنایی صفات خداوند، همۀ صفات را به وجوب وجود بالذات بر می‌گرداند. خیر آن چیزى است که همگان مشتاق آن بوده، و هستى‌شان با آن کامل مى‌شود؛ و در نهایت خیر همان وجود است و از این رو واجب الوجود بالذات خیر محض است. از سوی دیگر، در بحث از نظام احسن، ابن‌سینا عدمِ تنافیِ شرورِ طبیعی و اخلاقی را با نظام احسن و عنایت الهی در نسبت با انسان مورد بحث قرار می‌دهد. بدین ترتیب ابن‌سینا آنگاه که سخن از صفتِ خیر محض واجب تعالی به میان آورده و وجود را همان خیر می‌داند بحث در ساحت هستی‌شناختی است، زیرا در مقابل معنای خیر، شرّ را به نقصان وجود و عدم تعریف کرده است. اما آنگاه که بحث از وجود شرّ و نظام احسن مطرح می‌شود، از ساحت معرفت شناختی به شرور می‌نگرد و بیان می‌دارد که شرّ نشات گرفته از قابلیت ماده است و در نسبت با انسان رقم می‌خورد که برحسب نسبت افراد با امور مختلف ویژگی آن امر خیر یا شرّ تلقی می‌گردد. بر این اساس در مسئلۀ شرّ، خلط در آن جا صورت گرفته است که شرّ در ساحت معرفت‌شناختی را با خیر در ساحت هستی‌شناختی در مقام قیاس قرار می‌دهیم. در حالی‌که شرّ در ساحت معرفت‌شناختی گویی حظی از وجود دارد، اما شرّ در ساحت هستی‌شناختی که در مقابل خیر محض قرار می‌گیرد حیثیتی عدمی است.