درمان تنهایی اگزیستانسیال در حکمت متعالیه

رنج‌های روانی و تعارضات درونی در زمرۀ اموری است که می‌توانند به مثابۀ شرور، ملاحظه شوند. در این میان دلواپسی‌های ژرف اگزیستانسیال جایگاهی ویژه دارند که از جملۀ آن‌ها، رنج تنهایی است. در روان‌درمانی از سه شکل متفاوت تنهایی سخن‌ می‌رود: تنهایی بین‌فردی، تنهایی درون‌فردی، و تنهایی اگزیستانسیال. تنهایی بین‌فردی یا انزوای اجتماعی به معنای بی‌کسی و جدا افتادن از دیگران است. در تنهایی درون‌فردی اجزای مختلف وجود فرد از هم فاصله می‌گیرند و نوعی از هم ‌گسیختگی درونی پدید می‌آید. اما تنهایی اگزیستانسیال، که بسیار بنیادی‌تر و ریشه‌ای‌تر از دو گونه تنهاییِ پیش‌گفته است، گونه‌ای از تنهایی است که حتّی به‌رغم نبود تنهایی بین‌فردی و درون‌فردی می‌تواند وجود داشته باشد. این تنهایی برخاسته از درۀ ژرفی‌ست که میان هستی انسان با هر موجود دیگری دهان گشوده است. یکی از راههای درمان تنهایی اگزیستانسیال، ارتباط است، و این ارتباط با دیگری دو گونه تواند بود: ارتباط با موجودی چون خویش، و ارتباط با موجودی الهی. مسئله این است که آیا با رویکردی مشابه می‌توان در حکمت متعالیه نیز درون‌مایه‌هایی روان‌درمانگرانه برای اضطراب تنهایی اگزیستانسیال یافت. حکمت متعالیه با برگردان وجود استقلالی معلول به وجود رابط و غیر مستقل، همۀ موجودات از جمله انسان را «عین ارتباط با خدا» می‌بیند. توجه به این ربط وجودی، آنجا که در مورد موجود خودآگاه ملاحظه می‌شود، جلوۀ تازه‌ای می‌یابد. زیرا ساحت خودآگاهی شخصی که پیش از این تنهایی محض پنداشته می‌شد به نوعی تنهایی وابسته بدل می‌شود که در بدو امر مفهومی خودناسازگار است؛ اما همانگونه که وجود مستقل معلول در این نگاه تازه رنگ می‌بازد، آن تنهایی محض نیز رنگ باخته و آنچه تنهایی پنداشته می‌شد عین تعلق به هستی بی‌کران می‌شود. بر اساس این آموزۀ بنیادی در حکمت متعالیه، انسان نه تنها خود را در ارتباط با خدا به عنوان یکی از انواع ارتباط، بلکه عین ارتباط با خدا می‌داند که می‌توان آن را درمانی ریشه‌ای برای تنهایی اگزیستانسیال او قلمداد کرد.