تبیین هستی‌شناختی شرور با توسّل به مفهوم نسبیّت الهی

فهم درست نسبت خدا با جهان، در تبیین آنچه شرّ نامیده می‌شود، راهگشا و کارساز است. نوشتار پیش‌رو، به شیوۀ توصیفی-تحلیلی، کوشیده است با توجّه به آموزۀ مراتب واقعیّت و با توسّل به مفهوم نسبیّت الهی، تبیینی هستی‌شناختی از شرور ارائه کند. باید دانست که خدا یا واقعیّت اعلی دارای دو وجه تعالی و تدانی یا تنزیه و تشبیه است. تعالی الهی، به مطلق‌بودنِ خدا اشاره دارد و تدانی الهی، بیانگر حضور خدا در همۀ مراتب تجلّی و ظهور است. اگر بپذیریم که خدا مطلق و نامتناهی است، آفرینش جهان که به معنای فاصله‌گرفتن از وجه متعالی خداوند است، مستلزم نوعی محدودیّت و نسبیّت است. در واقع آفرینش به معنای تجلّی مطلق و نامتناهی در صورت‌های مقیّد و متناهی است. این محدودیّت و نسبیّت نوعی نقص وجودی است و همین نقص وجودی است که شرّ نامیده می‌شود. اگر خدا در وجه مطلق و متعالی خود باقی بماند و هیچ تجلّی نسبی و متدانی نداشته باشد، اصلاً آفرینش جهان و انسان میسّر نخواهد شد. درست است که بنا بر آموزه‌های دینی خدا عالم مطلق و قادر مطلق و خیر محض است، اما با توجّه به اصل تعالی و تدانی الهی و مفهوم نسبیّت الهی - که شواهدی هم در آموزه‌های دینی دارند – می‌توان دریافت که تصوّر جهان بدون شرّ، تصّور امری متناقض‌نما است. جهان ممکنات با نقص و شرّ آمیخته است و این شرور که ناشی از وجه متدانی خدا و نسبیّت الهی است، منافاتی با وجه متعالی و مطلق الهی ندارد و خدشه‌ای بر خیر اعلای وجود مطلق وارد نمی‌کند. کسی که طالب جهان بدون شرّ است، باید به‌طور کلّی از آفرینش صرف‌نظر کند که خودش شرّ بزرگ‌تری به شمار می‌آید.