بررسی دو تفسیر (عدمی و وجودی) دربارۀ شرّ

درباره شرّ دو تفسیر عدمی و وجودی شایع است، پرسش اصلی آن است که کدام‌یک از این دو توان توجیه مسئلۀ شرّ را دارد؟ (1) تفسیر وحدت‌انگار: این نگاه بر دو قسم است؛ (الف) وحدت‌انگاری وجودی: در این نگاه، وجود با «وحدت و خیر» مساوقت دارد، به دلیل اصالت وجود و حاکمیت واحد آن بر همۀ مخلوقات، و به تبع وجود و وحدت، خیر نیز در همه‌جا اصالت و حاکمیت دارد. از آنجا که شرور مخالف خیرند و چون خیر با وجود مساوقت دارد، پس شرّ با وجود مخالف است و با مفهوم مقابل آن یعنی عدم مساوقت دارد. پس شرور اموری عدمی بوده و ساختۀ حدود محدود ذهن ما هستند و در واقعیت مابازایی ندارند؛ (ب) وحدت‌انگاری مادی: در این تفسیر، همه‌چیز مادی و از آثار ماده است، مادۀ اول، آخر، ظاهر و باطن جهان است و از این جهت شانی مانند خدای ادیان در نگاه وحدت وجودی دارد. در نگاه وحدت‌انگاری مادی هر آنچه که مطلوب (خیر) و نامطلوب (شر) ماست، همه از انفعالات و تغییرات ماده بوده و جعل اصطلاحاتی مانند خیر و شرّ و ارزش‌گذاری ما بر این فعل و انفعالات امری خارج از ذات و قوانین ماده بود و اموری صرفاً ذهنی است و با واقعیت ماده نسبتی حقیقی ندارند، فلذا نمی‌توان برای شرّ و یا خیر توجیه عقلانی یافت. (2) تفسیر کثرت‌انگار: در این نگاه، کثرات و ماهیات، موجوداتی معیّن و متشخّص بود و محدودیت و نقص نیز جزئی از ویژگی‌های آن‌هاست و با همین محدودیت و نقص تشخص یافته‌اند. به همین دلیل خدواند در کتب مقدس از انسان خواسته تا از شرّ آن‌ها به او پناه ببرند (مثلاً در سورۀ فلق). در این آیات «شرّ» به همۀ مخلوقات اعم از انسان و غیرانسان منتسب شده، و به‌غیر از خدواند که مطلقاً خیر است، بقیۀ موجودات دارای وجوهی از شرند که خداوند خواسته تا از شرّ آن‌ها به او پناه ببریم. بنابراین شرور جزء انتولوژی عالم بوده فلذا اموری عدمی نیستند، بلکه دارای نحوه‌ای از وجود و بخشی از وجود موجوداتند. زیرا اگر شرّ را امری عدمی بدانیم، دستور خداوند مبنی بر فرار از امور عدمی، گزاره‌ای غیر معقول است. در پارادایم مدرن بشر به‌واسطه آگاهی به بُعد تجربی عالم، تلاش‌های «علمی» زیادی برای دوری از شرّ و نزدیک شدن به خیر انجام داده، فلذا راه کاهش و گذار از شرور در همۀ پارادیم‌ها، «علم و آگاهی» است. با پیشرفت علوم پزشکی، معماری، کشاورزی و حقوق و ... انسان توانسته از میزان شرور کاسته و تاحدودی از آن‌ها فرار نماید. به همین ترتیب نیز با علوم دینی و آگاهی‌های فلسفی-عرفانی، می‌توان به خداوند به‌عنوان خیر مطلق نزدیک و از نقایص و شرور عالم کثرت دوری جسته یا از میزان آن‌ها کاست.