مراتب شرور ادراکی بر مبنای قاعدۀ تشکیک در وجودِ صدرایی

مسئلۀ شرّ یکی از موضوعات مهمی است که از آغاز تفکر بشری، علی‌الخصوص اعتقاد به خدای ادیان، همواره مورد توجه فلاسفه و متفکران در نظام‌های فلسفی مختلف بوده است. این مسئله در دوران معاصر اغلب، حاصل صورت‌بندی گزاره‌هایی است که جوهرۀ اصلی آن‌ها برگرفته از فهم، تجربه و ادراکات انسانی است. به‌نظر می‌رسد در جهان اسلام نیز ملاصدرا اولین فیلسوفی است که به‌طور مستقل و جامع به نقد و بررسی شرّ حاصل از تجربه و ادراکات آدمی پرداخته است؛ وی در پاسخ به مسئلۀ شرّ ادراکی از یک سو بر اساس نظریۀ نیستی‌انگاری شرّ آن را به امور عدمی تحویل برده و از سویی دیگر در آخرین آثار خویش نظیر شرح اصول کافی ضمن آنکه از موضع اولیۀ خود در این خصوص عدول نموده و به وجودی بودن برخی از این شرور تصریح دارد، سعی می‌کند از طریق تقسیم پنج‌گانۀ ارسطویی به این معضل چالشی پاسخ دهد. اما آنچه مدّنظر این پژوهش است چگونگی حصول این ادراک در مراتب مختلف وجودی انسان‌ها در نظام فکری ملاصدراست. به عبارت دقیق‌تر آیا این دسته از شرور در دستگاه ادراکی همۀ انسان‌ها بازتاب یکسانی دارد؟ در صورت پاسخ منفی به این پرسش، منشا این تفاوت چیست؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد از منظر ملاصدرا اداراک این نوع شرور دارای مراتب تشکیکی است که به‌نظر می‌رسد نصوص دینی (آیات و روایات) محور اصلی اتکا و قوام این مراتب بر اساس قاعدۀ فلسفی تشکیک وجود صدرایی است؛ از نظر ملاصدرا مصادیق شرور ادراکی علاوه بر درد و رنج، جهل مرکب را نیز شامل می‌شود. در این شرور از آنجایی‌که شرّ، وجودی بالعرض دارد نه بالذات. بنابراین هر چقدر درجه وجودی مدرِک انسانی بالاتر باشد ارتباط آن با مبادی عالیه و ذات واجب که خیرمحض است بیش‌تر شده، خیریت فی نفسه وجودی او افزون شده و به همان نسبت ادراک وی از شرور بالعرض کم‌تر خواهد بود و بالعکس یعنی هر قدر درجه وجودی مدرِک انسانی پایین‌تر باشد علاقه و وابستگی او به بدن بیش‌تر بوده و ادراک وی از شرور بالعرض افزون‌تر خواهد بود.