ارزیابی نزاع برخی فلاسفه و متکلمان در باب اقلّی یا اکثری بودن شرّ

مسئلۀ شرّ و چگونگی وارد شدن آن در قضای الهی از مهم‌ترین مسائل مطرح در فلسفۀ اسلامی است. یکی از مشهورترین پاسخ‌ها در این رابطه، نظریه تقسیم پنج‌گانۀ موجودات نزد فیلسوفان مسلمان، از ابن‌سینا تا صدرالمتالهین است، که به ارسطو نسبت داده شده است. مطابق این دیدگاه، در هر موجودی یا با خیر محض مواجه هستیم و یا اگر شری ملاحظه می‌شود مربوط به قلمروی عالم ماده است، که شرور اقلّی لازمۀ لاینفک آن هستند؛ زیرا ترک خیر اکثر یعنی عدم خلق آدم و عالم از ناحیۀ پروردگار به‌خاطر عدم رخداد شرّ اقلی، خود شرّ اکثر است. تبیین فیلسوفان مسلمان از دیدگاه خود به نوعی استدلال لمّی، قیاسی و پیشینی شبیه است که در آن، در غلبۀ خیرات بر شرور میانِ عالم ماده و آدمی که در آن زندگی می‌کند، فرقی وجود ندارد. این ادعا نزد برخی متکلمان همچون فخر رازی مورد نقد جدی قرار گرفته است. شاید بتوان با عطف توجه به مباحث فلسفۀ دین در مسئلۀ منطقی و قرینه‌ای شرّ، نقد رازی را نوعی نقد انّی، استقرایی و پسینی دانست. وی با گوشزد کردن و تبیین برخورداری اکثر انسان‌ها از دریایی از دردها و گرفتاری‌ها و نیز حرمانِ اکثر ایشان از انواع لذت‌ها و شادکامی‌ها نشان می‌دهد که اکثری بودن خیرات در عالم انسانی و بلکه کل هستی نادرست است. وی همچنین قاعدۀ شرّ اکثر بودن ترک خیر اکثر به‌خاطر عدم رخداد شرّ اقلی را نیز مردود می‌شمارد. به‌نظر می‌رسد مرزهای معارضه با دیدگاه فخر رازی در انحصار سنّت فلسفۀ اسلامی نمی‌ماند و می‌توان از افق انسان اینجا و اکنون نیز به نقد تومان دیدگاه او و فلسفه اسلامی پرداخت. این مقاله، می‌کوشد به روش توصیفی تحلیلی و در خلال روایت و خوانش این نزاع بنیادین جهان سنت و البته تا حدودی مغفول اهل نظر مانده، به ارزیابی آن در آیینۀ مباحث امروزین شرّ و رنج بپردازد و چه بسا امکانات نهفته در اندیشۀ سنتی را برای انسان معاصر به ارمغان بیاورد.