رنج به‌مثابه پیشران به خوشی‌های فراتر

پیدایش رنج، یکی از مهم‌ترین پیامدهای شرور، در زندگی مادی است. شگفتا که دانش، توانایی، مهربانی و حکمت خداوند، که هریک بی‌کرانند، این امکان را به آفریننده می‌دهند تا بهترین نظام ممکن را برای عالم برگزیند. بااین‌همه زندگی دنیا با انواع گوناگونی از رنج، همراهی می‌کند. به‌رغم گریز و ستیز بشر، همیشه رنج پیروز است و هیچ خوشیی از گزند رنج، بیرون نیست. در میانۀ هر خوشی، ناگاه می‌رسد و صحنه را زیر و زبر می‌کند. به‌راستی چرا چنین است؟ در پاسخ، گروهی به محدودیت‌های جهان طبیعی اشاره می‌کنند که پیدایش شرور و درنتیجه رنج، پیامد انکارناپذیر جهان مادی است. این پاسخ، ناسودمندی بل زیان‌مندی رنج را می‌پذیرد، اما پیدایش آنرا دربرابر خیر و سود بیشتری که در جهان طبیعت هست، معقول و ضروری می‌داند. ما نیز می‌پذیریم که جهان مادی، به‌جهت محدودیت‌هایی که دارد، همواره درصدی از شرّ و رنج را به‌همراه خواهد داشت. اما آیا همین رنج ضروری، ازپایه ناسودمند است؟ چنین به‌نظر نمی‌رسد؛ زیرا رنج، با آشکارسازی تنگ‌نای خوشی‌های موجود، نقش شایانی در گذار از آنها و دست‌یابی به خوشی‌های مفقود دارد. درواقع، رنج، این تنگ‌ناها را ایجاد نمی‌کند، بل آنها را نمایان می‌سازد؛ زیرا مستی خوشی‌های موجود، مانع از دیدن تنگ‌نای آنهاست. آدمی با دیدن این تنگ‌ناها از خوشی‌های محدود کنونی چشم‌پوشیده و به جستجوی خوشی‌هایی بدون این تنگ‌ناها می‌پردازد. رنج، آدمی را از گستره بسته و تکراریی که در آن است، به گستره‌های ناشناخته و فراتر، فرا می‌خواند. رنج، پیش‌ران هر پویایی است که در جهان طبیعت دیده می‌شود. بدون رنج، جهان (دست‌کم در بخش اختیاری آن) از حرکت می‌ایستد و بدان‌چه هست، آرام می‌گیرد. اما رنج، جهان را از چیزی که هست، به چیزی که باید باشد، می‌راند. توجه به خوشی‌های برتر، تنها به عالم‌های فرامادی ویژه نیست؛ زیرا درون عالم ماده نیز مراتب گوناگونی از کمال هست، که دل‌خوشی به هریک، مانع از دست‌یابی به دیگری است. بااین‌همه عالم مادی، در سنجش با فراماده، به تنگ‌نایی کلان دچار است؛ زیرا کاستی، شرّ و رنج، پیامد ناگزیر عالم مادی است و هراندازه خوشی‌ها برتر شوند، بازهم رنج، حتی اگر اندک، اما هست. بنابراین، بخشی از پیش‌رانی رنج، درون عالم ماده و بخش فزون‌تر آن فرامادی است. رویش بذر در دل خاک، زایش نوزاد از شکم مادر و ترک خوشی‌های نوجوانی برای دست‌یابی دانش‌های نظری، برخی از پیش‌ران‌های مادی رنج است، و روی‌گردانی به‌سوی ملکوت و کشف زوایای آن، بخشی از پیش‌رانی فرامادی اوست. خلاصه آن‌که رنج، چیزی بیش از یک پیامد ناسودمندِ جهان مادی است. او تلنگری سودمند برای دیدن کاستی‌ها و پیش‌روی به‌سوی خوشی‌هایی فراخ‌تر است. پیمودن چنین مسیری، خواه ناخواه، به کشف عالم‌های فرامادی می‌انجامد و آدمی را برای ورود به آن‌ها ترغیب می‌کند. این، همان رازی است که پیدایش رنج، ازسوی آفریننده مهربان، را توجیه می‌کند.