شرارت اخلاقی و تحلیل فلسفی و قرآنی آن

«بدی کردنِ» آدمیان به علل و عوامل گوناگونی وابسته است: مثلاً فرد حکم به بد بودن الف را نمی‌داند/تشخیص نمی‌دهد. یا به علل روان‌شناختی نمی‌توانند خوبی را انجام دهند (ضعف اراده/ آکراتیک) یا نمی‌خواهد انجام دهد با آنکه حکم را می‌داند می‌تواند. در این میان شرارت/رذالت [و در رده‌بندی ارسطویی: کاکوس/فائولوس؛ فردی که هیچ‌گاه طبق عقل عمل نمی‌کند و به عمد و از سر میل کاری که خلاف خیرش است انجام می‌دهد و متقاعد شده که فضایل کم‌ارزش یا بی‌ارزشند] و اخلاق‌ناپروایی پدیده یا مفهومی است که می‌توان در قالب این پرسش‌ها به تحلیل فلسفی آن پرداخت: شرارت (اخلاقی) چه معنا و مفهومی دارد؟ خصوصیات شرساز کدام‌اند؟ شروط لازم و کافی برای منش شریر چیست؟ آیا اساساً این مفهوم مصداق دارد؟ و در صورت تحقق، تبیین و توضیح فلسفی آن چیست؟ فرد شریر/شرور چه تفاوتی با فرد بد دارد؟ شرارت از خطاکاری و بدخواهی و خباثت چه تمایزی دارد؟ شرارت در پدیده‌هایی همچون سادیسم، مازوخیسم و جامعه‌ستیزی چه جایی دارد؟ انگیزۀ فرد شرور چیست؟ آیا لزوماً میل به نابود کردن و آسیب‌رسانی دارد؟ آیا شرور لزوماً از عمل شرّ لذت می‌برد؟ تربیت و ژنتیک چه نقشی در انتقال شرارت دارد؟ در تحلیل شرارت و مفاهیم مشابه آن می‌توان از مفاهیم و پدیده‌هایی همچون وسوسه شدن، عذاب وجدان، نزاع درونی، جهل و غفلت کمک گرفت. جدال دو نظریۀ درون‌گرایی و برون‌گرایی در فلسفۀ اخلاق در باب انگیزش اخلاقی را می‌توان در باب تحلیل فلسفی شرارت به کار گرفت و پرسید کدام دیدگاه در تبیین بهتر این مفهوم توفیق بیشتری دارد؟ اگر اخلاق‌ناپروا را کسی بدانیم که اخلاق را رد می‌کند (نه آنکه دلیلی نمی‌بیند که از اخلاق تبعیت کند)، به اخلاق دست‌کم بی‌اعتنا و یا با آن مواجه‌ای تمسخر آمیز و تحقیر آمیز دارد (همچون نیچه در قبال اخلاق بردگان). مفهوم شرّ به ‌زعم نیچه اساساً برساختۀ کین‌توزیِ افراد ضعیف است تا از ستم‌گران انتقام بگیرند. کانت در نقطۀ مقابل ارادۀ نیک سه مرحله از تباهی در اراده را برمی‌شمارد: ضعف اراده، بی‌خلوصی و شرارت (رذالت). وی معتقد است تنها اهریمن می‌تواند دست به کاری بزند که نادرست است آن هم به این دلیل که آن کار نادرست است. مفهوم پیش‌پاافتادگی در تحلیل آرنت از جنایات آیشمَن چیست؟ اینکه مسئولیت ما در مقابل شریران چیست و با نهادهای شریر چه باید کرد، از دیگر مسائل این موضوع است. وجه دینی ماجرا وقتی آفتابی می‌شود که ادعا شود خداوند (با صفاتی چون رحمانیت و خیرخواهی، حکمت، عدالت، قدرت و علم) افرادی شرور را آفریده و یا مانع شرارت برخی افراد (در راس آنها ابلیس) نمی‌شود. جستجو در تحلیل‌هایی که در مورد مسئله کلی شرّ مطرح شده می‌تواند در اینجا هم راهگشا باشد. مثلاً مفهوم افراد شرور را بلامصداق بدانیم [همچون عدمی دانستن شر]. در این مقاله ضمن تحلیل مفهوم شرارت آن را در زمینه فلسفی و قرآنی/دینی مورد تبیین قرار می‌دهیم.