آیا جهنم شرّ است؟ بررسی رویکرد ملاصدرا

باور به عذاب اخروی و خصوصاً جاودانگی در عذاب، در نگاه برخی خداباوران/منتقدان مسئلۀ شرّ را مطرح می‌کند. صورت‌بندی مسئلۀ شرّ در باور به جهنم بدین شکل – به‌طور خلاصه- قابل بیان است: (1) خدا وجود دارد و ذاتاً قادر مطلق، عالم مطلق و خیرخواه مطلق است؛ (2) برخی اشخاص مخلوق برای همیشه راهی جهنم می‌شوند، یعنی شرّ وجود دارد. اگر یک برقرار باشد، بدان معنا است که خدا می‌تواند مانع دو بشود. پس یک و دو مانعۀ الجمع هستند. این صورت‌بندی دارای تعدادی پیش‌فرض است: از جمله فهم مفروضی دربارۀ ماهیت جهنم، کارکرد جهنم، وضعیت انسان‌های جهنمی و نسبت خدا با جهنم. مطابق فهم مفروض از جهنم در این صورت‌بندی، «جهنم» از مصادیق شرّ است و خدا می‌تواند مانع آن شود و بنابراین اگر مانع آن شود، خیر از او سر زده است و اگر مانع آن نشود، مرتکب شرّ شده است. اما می‌توان پرسید که آیا به‌راستی جهنم، شرّ است و آیا مانع شدن از وقوع آن، خیر است و بالنتیجه، آیا میان باور به خدای قادر و عالم و خیر خواه مطلق و باور به جهنم، تعارض وجود دارد؟ در پاسخ به این سوالات، گریزی از فهم مجدد ماهیت جهنم نیست. این مقاله درصدد است بر اساس رویکرد صدرایی، ماهیت جهنم را بررسی کند تا معلوم شود که آیا جهنم، شری است که خدا باید مانع آن شود، یا خیر. در این مسیر، توصیف دقیق‌تری از وضعیت کسانی به‌دست خواهد آمد که وارد جهنم شده‌اند و در آن جاودان خواهند بود. در یک مرحله، صدرالمتالهین معتقد است که جهنم یک شرّ حقیقی نسبت به غایت آفرینش انسان است که عذاب آن، منبعث از یک عامل بیرونی نیست، بلکه تجسم اعمال اهل آن است. اما از سویی دیگر، و بر اساس کارکرد آن، جهنم برخاسته از رحمت الهی است. از منظر او کارکرد جهنم عبارت است از تسری رحمت بر کسانی که خودشان در زندگی دنیا نخواستند این رحمت را جلب کنند. بر این اساس، ماهیت جهنم شرّ نخواهد بود. در مرحله‌ای دیگر، او معتقد است که جهنم، امری عرضی و لازمۀ امری مطلوب بالذات، یعنی بهشت، است و در این نگاه کلان هم جهنم شرّ نیست.