«تئودیسۀ عوض» و چالش‌ فلسفی-الهیاتی «اشتراط رضایت»

عموم الهی‌دانان و فیلسوفان دین معترف‌اند که تئودیسه‌های پیشنهادی در پاسخ به مسئلۀ قرینه‌ای شرّ، در نهایت مستلزم باور به شکلی از حیات پس از مرگ است. با این وجود تئودیسه‌های ناظر به حیات پس از مرگ و جبران آلام در آن نشئه، در ادبیات فیلسوفان دین مسیحی چندان پرطرفدار نیست. از سوی دیگر، به‌نظر می‌رسد که مهم‌ترین راه‌حل متکلمان متقدّم مسلمان برای پاسخ به مسئلۀ آلام و شرور دنیوی، اثبات «ضرورت عوض بر خدا» به ویژه در نشئۀ آخرت است. در سال‌های اخیر برخی از فیلسوفان مسلمان بر پایۀ این ایدۀ کلامی یک تئودیسۀ اسلامی ارائۀ کرده و آن را «تئودیسۀ عوض» نامیده‌اند. پژوهش حاضر، به بررسی یکی از چالش‌های فلسفی-الهیاتی این تئودیسۀ اسلامی، یعنی چالش «اشتراط رضایت در قبول عوض»، می‌پردازد. این چالش در برخی از آثار کلامی متقدّم ذکر شده، اما پاسخ‌های ارائه‌شده برای آن محل تردید و نیازمند بازنگری است. به‌نظر می‌رسد که شهود اخلاقی عمومی این است که در صورت عدمِ رضایتِ شخصِ رنج‌دیده به دریافت عوض به‌طور عام یا دریافت یک عوضِ خاص، رنج واقع‌شده غیرموجه و قبیح خواهد بود و فاعل مستقیم یا غیر مستقیم (یا مجوِّز) شرّ تنها در فرضی مذموم نیست که رضایت شخص رنج‌دیده را جلب یا احراز نماید. بر اساس این شهود اخلاقی و برای موجه ساختن آلام و شرور طبیعی و اخلاقی واقع در این جهان، مدافعان «تئودیسۀ عوض» باید تبیینی از این ارائه دهند که خداوند چگونه رضایتِ شخصِ رنج‌دیده را احراز می‌کند. پژوهش حاضر، پنج تبیین برای این چالش پیشنهاد کرده و آن را مورد بررسی قرار می‌دهد: (1) «اکثار در عوض»؛ (2) «رضایت مفروض»؛ (3) «رضایت سابق»؛ (4) «حاکمیت مطلق الهی»؛ و (5) «مالکیت مطلق الهی». پذیرش هر یک از این تبیین‌ها، مستلزم قبول هزینه‌های جدید الهیاتی یا پاسخ به چالش‌هایی فلسفی-الهیاتی جدیدی است که در نه سنت کلام اسلامی و نه در «تئودیسۀ عوض» به تفصیل بدان پرداخته نشده است. مقالۀ حاضر، با بازخوانی نظریۀ «ضرورت عوض بر خدا» و لوازم کلامی آن در میراث متکلمان مسلمان تلاش می‌کند قوت نظری «تئودیسۀ عوض» را در ارائۀ پاسخی قابل‌قبول به چالش «اشتراط رضایت در قبول عوض» بسنجد و از این مسیر، ارزیابی دقیق‌تری از اعتبار و صحت این تئودیسه اسلامی به دست دهد.