نهاد عالی علم و مسئلۀ الهیاتی شرّ؛ مسائل و مقولات بنیادین

نخست اینکه نهاد عالی علم به‌مثابۀ یک میدان کنش، برخوردار از لایه‌ای ایده‌ای است که به‌صورت خودآگاه و ناخودآگاه (و طبیعتاً با پیامدهای متفاوت) لایه‌های رویین‌تر کنش دانشگاهی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بخشی از گفتمان ایده‌ایِ کنشِ دانشگاهی به‌صراحت یا به‌طورضمنی دلالت‌های الهیاتی مهم و تاثیرگذاری دارد. هم موقعیت تشکل سازمانیِ میدان کنش دانشگاهی در تجربه‌های متفاوتش و به‌ویژه در اروپا، و هم منطق درونی مفاهیم بنیادین علم، موجب حساسیت طبیعی نهاد علم به امر دینی و نگرش‌های الهیاتی شده است و اشکال متنوعی از جنگ و صلح را میان آن‌ها رقم زده است. دانشگاه الهیات‌بنیان نخستین شکل تحقق رسمی آن نهاد عالی علمی است که تبار دانشگاه‌های امروزین به آن باز می‌گردد و برای چندین سده تنها شکل تحقق میدان دانشگاه بوده است، هرچند امروزه شکل اصلی آن نباشد. ایده‌های سپسین دانشگاه هم هرگز بی‌بهره از دلالت‌های الهیاتی نبوده و نیستند. دوم اینکه مفهوم شرّ غیر از دلالت اخلاقی دلالت الهیاتی مهمی هم دارد که گاهی نادیده گرفته شده و یا به صرف دلالت اخلاقی فروکاسته می‌شود. خیر و شرّ به‌مثابۀ دو مفهوم پایه‌ایِ اخلاق اموری تنظیم‌کننده یا غایت رفتارهای فردی و اجتماعی انسان‌ها در ارتباط با یکدیگر هستند؛ در حالی که دلالت الهیاتی خیر و شرّ در پیوند با نگرش ایمانی به کلیت زندگی، معناداری آن، رسالت آدمی در زندگی و جهت‌گیری کلی در زندگی است. الهیاتی خواندن این درک از خیر و شرّ از آن روست که به‌طور سنتی متعلق عقیده و ایمان است و بیش از هر چیز یادآور حضور یا فقدان امر مقدس است. طبیعتاً این دو دلالت اخلاقی و الهیاتی در زمینه‌های مشخصی هم‌پوشانی پیدا می‌کنند، ولی مفهوماً نوعی تفکیک میان آن‌ها مشروع به‌نظر می‌رسد. بر اساس آنچه گفته شد هدف اصلی مقالۀ حاضر تحلیل نظری این اولویت در کنش دانشگاهی است، به‌نحوی که مقولات بنیادین آن شناسایی شده تا در گام بعد بتوانیم وضعیت هر کدام از ایده‌های دانشگاه را از منظر اولویت دادن به حساسیت نسبت به خیر یا شرّ شناسایی و تحلیل کنیم. برای این منظور مناسبت نظری چهار ایدۀ مشخص و محقق دانشگاه با مفهوم الهیاتی شرّ تحلیل می‌شود.