سازگاری وجود شرور در عالم با عدل الهی

یکی از مسائل مهم، در طول تاریخ تفکر بشر، مسئلۀ وجود خداست که در گذشته کمتر و امروزه بیش‌تر مطمح نظر اندیشمندان بوده است و ایشان را به طرح ادله‌ای له و علیه وجود او برانگیخته است؛ گو اینکه کسانی چون کانت، فیلسوف بزرگ آلمانی قرن نوزدهم، معتقدند این راه با عقل نظری و استدلالی ناپیمودنی است و به تکافو ادلۀ موافقان و مخالفان می‌انجامد. ولی به هر حال در کنار براهین بسیاری که به توسط فیلسوفان و متالهان خداگرا بر وجود خدا اقامه شده است، علی‌الظاهر تنها یک دلیل بر عدم خدا اقامه شده است و آن هم حاصل توسل به مسئلۀ شرور بوده است. اما این دلیل چندان وافی به مقصود نیست؛ چرا که حداکثر وجودِ نه خدا، بلکه خدای عادل را به زیر سئوال می‌برد. واکنش اندیشمندان دین‌دار در برابر این دلیل، تلاش در مسیر توجیه مسئلۀ شرور و اثبات سازگاری آن با عدل الهی بوده است. آن‌ها در این مسیر گاهی از عدمی بودن شرور سخن گفته‌اند و گاهی از نسبی بودن آن، گاهی از ضرورت آن برای درک حسن خوبی‌ها و گاهی از نقش آن در استکمال انسان. فیلسوفان مسلمان مسئلۀ شرور را به‌طور عمده در دو حوزه مطمح نظر قرار داده‌اند: یکی در حوزۀ توحید و برای نفی ثنویت در عالم، با نفی موجودی مستقل از خدا که مبدا و علت‌العلل شرور باشد و دیگری در حوزۀ افعال الهی و اینکه چگونه ارادۀ الهی به تحقق شرور تعلق می‌گیرد. در این مقاله می‌کوشیم در پرتو دیدگاه متفکران مسلمان، به‌ویژه استاد مطهری، نشان دهیم که چگونه می‌توان وجود شرور در عالم را با عدل الهی سازگار دانست و هم در مورد شرور مابعدالطبیعی و هم در مورد شرور اخلاقی، آنچه تحقق می‌پذیرد را به تعبیر حافظ یک‌سره بر منهج عدل دانست.