مواجهۀ علی شریعتی با مسئلۀ شرّ

هستۀ مرکزی نگاه شریعتی به مسئلۀ شرّ، اعتقاد بر این است که شرّ، واقعیت متافیزیکی ندارد، بلکه یک واقعیت اخلاقی است: یعنی مخلوق خدا نیست، بلکه محصول رفتار و انتخاب‌های انسان است. در نتیجه، در محدودۀ مسئولیت و کنترل انسان قرار می‌گیرد. بنابراین شرّ، یک اصل ذاتی در کیهان تلقی نمی‌شود. به همین دلیل است که شریعتی ابتدا و اصل دین و دین‌داری را به‌صورت توحید و یکتاپرستی می‌داند، که بعدها در گذر زمان، توسط انسان‌ها و برای توجیه شری که حاصل از نافرمانی‌های خودشان بود، تبدیل به دوگانه‌پرستی و ثنویت شد. در واقع، عواملی چون جهل، ترس و نفع‌طلبی در انسان بود که او را به سمت ایجاد شرّ، سپس تصور خدا و منشا شرّ برای این جهان و در نهایت، دوگانه‌پرستی سوق داد. بنابراین شریعتی انتساب شرّ انسانی به خدا را اهانت به حضرت خداوندی و از آن بالاتر، کفر می‌داند. تصویری که او از ارتباط جهان و خدا ارائه می‌دهد چنین است که خداوند، انسان و جهان را رها کرده است. اما شدیداً تذکر می‌دهد که این سخن او، کاملاً مخالف فلسفه‌بافی‌های معاصر است. خدا در اندیشۀ شریعتی، عطاکنندۀ وجود است؛ وجودی که انسان مسئول ساختن آن و مامور اختیار صفات و طرح‌های ماهوی آن است. خدا، پدری‌ست که فقط او را به دنیا انداخته و سپس نگران است تا ببیند که او چه می‌کند؟ این است آن امانت که خدا بر زمین، آسمان و کوه‌ها عرضه کرد و در نهایت، تنها انسان برداشت: مسئولیت ساختن خویش. تفسیر عقیده‌ای که در نظام فکری شریعتی، با نام «اومانیسم اسلامی» می‌شناسیم نیز همین است. او به انسان‌گرایی معتقد است، زیرا کاری که در ید قدرت خداوندی بود، اکنون بر عهدۀ انسان است. شریعتی برای این مسئله، راه‌حلی نیز ارائه می‌دهد: «بازگشت به خویشتن»، که عبارت است از حرکت بازگشتی انسان به سوی اصل و حقیقت نخستینش که هنوز با شرّ نیامیخته و به انحراف از مسیر توحید دچار نشده بود. نگاه او به مسئلۀ شرّ، به‌ویژه، در مقالۀ «هبوط» و همچنین، درس‌های اسلام‌شناسی ارشاد آمده است و به‌نظر می‌رسد حاکی از ریشه‌های تفکر کتاب مقدسی و به‌خصوص فصل آفرینش عهد عتیق باشد.