تاملی بر تلقی جریان روشنفکری از علم در عصر مشروطه؛ مطالعه موردی آرای میرزا آقاخان کرمانی و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله

در میان رویدادهایی که هویت تاریخی ایران را صورت بخشیده‌اند دورۀ مشروطه را می‌توان نقطه عزیمتی برای نظمی جدید بشمار آورد. در این نظم جدید، معانی و تفاسیری که روزی جهان اجتماعی ایرانیان را سامان می‌دادند، ثبات و استمرار موقعیت سابق خود را متزلزل می‌یابند و تبدیل به معانی‌ای مناقشه‌آمیز می‌شوند؛ معنای علم نیز اینچنین است. در این تحقیق با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، به بررسی چند اثر از دو نمایندۀ جریان روشنفکری -یعنی میرزا آقاخان کرمانی و میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله- در عصر مشروطه پرداختیم. ابتدا در فرایندی تعاملی بین مطالعۀ اکتشافی متونِ مورد بررسی و ادبیات نظری، چارچوبی مفهومی متشکل از چهار مولفۀ «تلقی هستی‌شناختی»، «تلقی معرفت‌شناختی»، «تلقی جامعه‌شناختی» و «تلقی موضوع‌شناختی» و چندین زیرمولفه بدست آوردیم و با استفاده از این چارچوب مفهومی به تحلیل آثار مورد نظر پرداختیم. طبق یافته‌های این تحقیق می‌توان در حوزۀ تلقی هستی‌شناختی دو گرایش به نفی علم فرابشری و همراهی با تلقی فرابشری از دانش را یافت. در حوزۀ معرفت‌شناختی نیز با دو موضع‌گیریِ نفی روشنگریِ روش‌های سنتی و کل‌گرایی روش‌شناختی مواجهیم. به لحاظ موضوع‌شناسانه نیز نوعی «منفعت‌گرایی» را در میان مضامین ایشان به صورت مشترک می‌توان شناسایی کرد. در حوزة تلقی جامعه‌شناختی نیز جهت‌گیری‌های شدید سیاست‌گذارانة، کاستیِ وجوه حرفه‌ای و افراط در رویکردهای انتقادی، ارزش مطلقِ کارآمدی و معارف ملموس و عینی، مردم‌مداری آسیب‌گون، ترجیح کنشگری به نظاره‌گری و رویکردی شبه فرهنگی به دانش سنتی از جمله مولفه‌هایی بشمار می‌روند که تلقی این جریان از دانش را می‌سازند.

a reflection on the intellectual movement’s conception of science during the constitutional era: a case study of mirza aqa khan kermani and mirza malkam khan nazim al-dawlah

among the events that have shaped iran’s historical identity, the constitutional era (mashruteh) stands as a point of departure toward a new socio-political order. in this emerging order, previously uncontested meanings and interpretations that had structured iranian society began to lose their stability and became the subject of contestation—including the meaning of science.this study adopts a qualitative content analysis approach to examine select works by two prominent representatives of the intellectual movement during the constitutional era: mirza aqa khan kermani and mirza malkam khan nazim al-dawlah. through an interactive process between exploratory reading of primary texts and theoretical literature, we developed a conceptual framework comprising four main dimensions: ontological, epistemological, sociological, and thematic conceptions of science, each with several sub-components.our findings indicate that in the ontological domain, the texts reflect a tension between rejecting transcendent (divine) science and embracing elements of it. epistemologically, both figures show tendencies to reject traditional modes of inquiry while advocating a form of methodological holism. thematically, their writings share a pragmatic and utilitarian orientation. from a sociological perspective, the intellectual discourse is marked by excessive politicization, neglect of professional/scientific dimensions, a utilitarian and empiricist valorization of knowledge, populist tendencies, prioritization of activism over reflection, and a quasi-culturalist approach to traditional knowledge systems.