تولیدات علمی هوش مصنوعی در ایران: با تاکید بر رشته‌های موضوعی

هدف: هدف پژوهش حاضر بررسی وضعیت تولیدات علمی هوش مصنوعی در ایران به تفکیک حوزه‌های موضوعی بود.روش‌: روش پژوهش، از نوع توصیفی- کاربردی و با رویکرد علم‌سنجی بود. 804 رکورد مرتبط با حوزه هوش مصنوعی نمایه شده در پایگاه استنادی آی.اس.سی.، بین سال‌های 1381-1402 بررسی شدند. به منظور نمایه‌سازی موضوعی مقالات با رویکرد کمّی از فنون علم‌سنجی، و برای تییین اصطلاحات موضوعی از نمایه‌سازی نیمه‌خودکار استفاده شد. 357 کلمه کلیدی که نمایانگر موضوعات تحقیقات بودند و در جامعه آماری 2807 بار تکرار شده بودند، شناسایی گردید.یافته‌ها: تولیدات علمی در شش حوزه موضوعی کلی علوم انسانی (285 مقاله)، فنی و مهندسی (182 مقاله)، علوم کشاورزی (125 مقاله)، علوم پزشکی (102 مقاله)، محیط زیست و منابع طبیعی (62 مقاله)، علوم پایه (48 مقاله) انجام شده است. پر بسامدترین موضوعات در حوزه علوم انسانی: بورس، توسعه اقتصادی و برنامه ریزی، پول و موسسات مالی، مدیریت مالی، حسابداری، حسابرسی و حقوق، اقتصاد، مدیریت اطلاعات و مدیریت منابع انسانی؛ در حوزه فنی و مهندسی: سازه، سازه‌های هیدرولیکی، حمل و نقل، فناوری اطلاعات، سازه‌های دریایی، زلزله و کنترل؛ در حوزه علوم کشاورزی: کشاورزی- مدیریت، آب، منابع، آبیاری، خاکشناسی، زهکشی، مدیریت پسماند، محیط‌زیست، خاک- حفاظت و مکانیزاسیون و مکانیک ماشین‌های کشاورزی؛ در حوزه علوم پزشکی: پزشکی- کلیات، پزشکی- بیماری‌ها، پزشکی- علوم پایه، بهداشت، زیست فناوری، روانپزشکی، روانشناسی بالینی، پاتولوژی، فیزیولوژی و علوم اعصاب؛ در حوزه محیط زیست و منابع طبیعی: آبخیزداری، بوم‌شناسی، خاک- حفاظت، جنگل و جنگلداری و بیابان؛ در حوزه علوم پایه: زمین‌شناسی- کلیات، ژئوشیمی، چینه‌شناسی، رسوب‌شناسی، ریاضی کاربردی، علوم- جنبه‎های اجتماعی، علوم، ژئوفیزیک، علم و فناوری و زمین‌شناسی کاربردی پراهمیت‌ترین موضوعات مورد تاکید تولیدات علمی هوش مصنوعی شناخته شدند. حوزه‌های علوم انسانی و فنی مهندسی از نخستین حوزه‌هایی بوده‌اند که از سال 1381 آثار علمی در زمینه هوش مصنوعی در پایگاه استنادی آی.اس.سی. داشتند. از سال 1387 حوزه‌های علوم پایه و علوم کشاورزی در پایگاه استنادی آی.اس.سی. در زمینه هوش مصنوعی اثر منتشر کرده‌اند. حوزه محیط زیست و منابع طبیعی نیز از سال 1388 در زمینه هوش مصنوعی موفق به تولید علمی معتبر شده است. حوزه علوم پزشکی در مقایسه با سایر حوزه‌های کلان پژوهشی با تاخیر بیشتری به حوزه هوش مصنوعی گام نهاده و نخستین تولیدات آن مربوط به سال 1390 است. در همه حوزه‌های کلان پژوهشی کشور روند تولیدات علمی هوش مصنوعی رو به رشد است. اما حوزه علوم انسانی به عنوان با قدمت‌ترین حوزه کشور و حوزه پزشکی به عنوان جوان‌ترین حوزه، نمودار رشد بهتری را نسبت به سایرین داشته‌اند. مجلات «مهندسی منابع آب» و «مهندسی عمران امیرکبیر» با بیشترین انتشار مقاله در حوزه هوش مصنوعی (12 مقاله) سرآمدترین نشریات این حوزه در کشور شناخته شدند. مجله «پردازش علائم و داده‌ها» و «دانش آب و خاک» با انتشار 11 مقاله در رتبه دوم جای گرفتند و مجله «پژوهش‌های حفاظت آب و خاک» با انتشار 10 مقاله در حوزه هوش مصنوعی رتبه سوم را کسب نمود. دانشگاه تهران با بیشترین تولیدات علمی هوش مصنوعی در حوزه‌های علوم انسانی، محیط زیست و منابع طبیعی و علوم پایه برجسته‌ترین دانشگاه ایران شناخته شد و دانشگاه تبریز رتبه اول تولیدات علمی هوش مصنوعی را در حوزه‌های فنی و مهندسی و علوم کشاورزی کسب نمود. دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، در حوزه علوم پزشکی بالاترین جایگاه تولیدات علمی هوش مصنوعی را کسب کرد. رویا دارابی با انتشار 8 مقاله، چهره برجسته‌ حوزه علوم انسانی؛ وحید نورانی با انتشار 8 مقاله، چهره برجسته‌ حوزه فنی و مهندسی؛ کیومرث روشنگر، با انتشار 4 مقاله، چهره برجسته‌ حوزه علوم کشاورزی؛ جواد حدادنیا با انتشار3 مقاله، چهره برجسته حوزه علوم پزشکی؛ جمشید پیری، با انتشار 3 مقاله چهره برجسته‌ حوزه محیط زیست و منابع طبیعی؛ عطاءالله ندیری، با انتشار 5 مقاله چهره برجسته حوزه علوم پایه در تولیدات علمی هوش مصنوعی شناخته شد.         نتیجه‌گیری: تجزیه و تحلیل حاصل از رصد تولیدات علمی هوش مصنوعی ایران در پایگاه استنادی آی.اس.سی. نه تنها برای متخصصان هوش مصنوعی، بلکه برای سایر پژوهشگران و عموم مردم نیز مورد توجه است؛ زیرا با شناسایی برجستگان حوزه هوش مصنوعی در ایران، مسیر توسعه همکاری‌های بین‌رشته‌ای و تعاملات جدید فراهم شده و امکان دستیابی به پربارترین نتایج در زمینه هوش مصنوعی میسر خواهد شد.

scientific productions of artificial intelligence (ai) in iran: with emphasis on subject fields

purpose: the article examines the scientific production of artificial intelligence (ai) in iran and identifies the top scientific productions of ai in the field of macro-research topics at the national level.methodology: the research method was descriptive-applied with a scientometrics approach. the paper reviewed 804 persian works on artificial intelligence (ai) in the islamic world science citation center (isc) between 2002 and 2024. to index thematic articles with a quantitative approach, scientometrics techniques were used to define thematic terms through semi-automatic indexing. a total of 357 keywords, repeated 2807 times, represented the research topic.findings: scientific productions have been done in six subject areas: humanities (285 articles), engineering (182 articles), agriculture (125 articles), medical (102 articles), environment and natural resources (62 articles), science (48 articles). the most frequent topics in humanities include stock market, economic development and planning, money and financial institutions, financial management, accounting, auditing and law, economics, information management, and human resources management. in engineering, topics such as structure, hydraulic structures, transportation, water resources, information technology, marine structures, data processing, earthquake, control, and identification technology were prevalent. in agriculture, topics covered include agriculture management, water resources, irrigation, soil science, drainage, waste management, environment, soil protection, and mechanization and mechanics of agricultural machines. medical topics encompass general medicine, diseases, medical science, health, biotechnology, psychiatry, clinical psychology, pathology, physiology, and neuroscience. environment and natural resources topics include watershed management, natural resources management, watersheds, environment, ecology, soil protection, forest and forestry, environment management, desert, and environment pollution. science topics cover geology generalities, geochemistry, stratigraphy, sedimentology, applied mathematics, social aspects of sciences, geophysics, science and technology, and applied geology, which were identified as the most important topics emphasized by ai scientific productions in iran. humanities and engineering were among the first fields to have scientific works in the field of ai in isc since 2002. since 2008, science and agriculture in isc have published works in the field of ai, environment, and natural resources, succeeding in producing valid scientific works in the field of ai since 2009. compared to other major research fields, the medical field entered the ai field with a delay, and its first productions are from 2011. in all major research areas of iran, the trend of scientific production of ai has been growing. humanities, as the oldest field, and medical, as the youngest field, have shown a better growth chart than others. water resources engineering journal and amirkabir journal of civil engineering, with the most published articles in the field of ai (12 articles), were recognized as the best in this field in iran. signal and data processing and water and soil science ranked second by publishing 11 articles, and the journal of water and soil conservation ranked third by publishing 10 articles in the field of ai. the university of tehran was recognized as the most prominent university in iran with the most ai scientific productions in humanities, environment, natural resources, and science, while the university of tabriz won the first rank in ai scientific productions in engineering and agriculture. isfahan university of medical sciences achieved the highest position of ai scientific products in medical. roya darabi, a prominent figure in the field of humanities, published 8 articles; vahid nourani, with the publication of 8 articles, is a prominent figure in the field of engineering; kiyoumars roushangar, with the publication of 4 articles, is a prominent figure in the field of agriculture; javad haddadnia, with the publication of 3 articles, is a prominent figure in the medical field; jamshid piri, with the publication of 3 articles, is a prominent figure in the field of environment and natural resources; ata allah nadiri was recognized as a prominent figure in the field of basic science in ai scientific productions by publishing 5 articles.conclusion: the findings of the current research offer insights from iran’s research perspective in the field of artificial intelligence, providing valuable information for the scientific community, technology, and innovation policy makers. the analysis, derived from observing iran’s artificial intelligence scientific productions at isc, is of interest not only to artificial intelligence experts but also to other researchers and the general public. by identifying notable cases in the field of artificial intelligence in iran, a strategy can be developed to facilitate further cooperation and interaction, aiming to achieve optimal results.