تقابل تاویلی؛ شگردی برای ایجاد لذت ادبی

یکی از اهداف متن ادبی، ایجاد لذت ادبی است. هر چه ذهن مخاطب در کشف معنا و ادبیت متن  بیشتر تلاش کند، آن لذت بیشتر و پایدارتر خواهد شد. بلاغت، از عناصر اصلی متن ادبی، در ایجاد لذت ادبی موثر است؛ و تقابل از آرایه های مطرح حوزۀ بلاغت دانسته می‌شود. گاه تقابل در کلام آشکار است و بدون کمترین تاملی مفهوم آن درک می شود و گاه چنان در بافت شعر مخفی است که جز با تاویل آشکار نمی گردد. از آنجاکه ذهن مخاطب درگیر تاویل و کشف تقابل و موشکافی متن می شود، لذتی دوچندان از متن می‌برد. در این نوشتار که به روش تحلیلی به نگارش درآمده، تقابل تاویلی (از انواع تقابل در علم بلاغت) معرفی و تحلیل می شود. با توجه به گستردگی تقابل و انعکاس آن در آثار ادبی در این مقاله سعی شده به تقابل در اشعار حافظ و سعدی در سبک عراقی، و صائب و حزین در سبک هندی پرداخته شود. تقابل های تاویلی این نوشتار در چهار گروه بررسی شده‌اند: واژگان، کنایه، ایهام، پیکرۀ غزل. نتایج پژوهش نشان می دهد شاعران کاملاً اندیشیده و حساب شده از واژه گزینی، آرایه های ادبی به‌ویژه ایهام و کنایه، و نیز پیکرۀ غزل بهره برده‌اند و با دقت و به گزینی تلاش کرده‌اند ذهن مخاطب را با تاویل متن درگیر کنند تا لذت ادبی او بیشتر و پایدارتر شود.

interpretive confrontation; a trick to create literary pleasure

one of the goals of a literary text is to create literary pleasure, and the more the reader’s mind tries to discover it, the more enjoyable and stable it becomes. the element of rhetoric is considered one of the main elements of the literary text that is effective in creating literary pleasure, and it is the opposite of literary arrays in the field of rhetoric, which is mostly used in poetry. the poet creates opposition by placing two things against each other. sometimes the contrast is obvious in the words and its meaning is understood without the slightest thought, and sometimes it is so hidden in the context of the poem that it cannot be revealed except through interpretation. since the reader’s mind is involved in interpretation and discovery of contrast, he gets double literary pleasure from the text. in this article, which is written in analytical-rhetorical method, interpretive contrast is introduced and analyzed as one of the types of contrast in rhetoric. although this rhetorical element can be found in most persian poems, in this article hafez and saadi’s poems in iraqi style and saeb and hazin in indian style have been discussed. the interpretative contrasts of this writing have been examined in four categories: vocabulary, irony, allusion and in general in the scope of ghazal. the results of the research show that the poets have carefully thought out and calculated the choice of words, the use of literary arrays, especially allusion and irony, as well as creating themes in sonnets, carefully and carefully to engage the audience’s mind. by interpreting the text, make his literary pleasure more and more stable.