قانونگذاری بشری در «ما لا نصّ فیه» میرزای نائینی و «منطقه‌ الفراغ» شهید صدر

هرچند در جوامع مدرن اغلب حکومت‌ها، دارای رکن قانونگذارند، ولی سازوکار تدوین قوانین هر حکومت، مبتنی بر مبانی فکری همان حکومت شکل گرفته است. توجه به مسئله قانونگذاری در حکومت شیعی اغلب از زمان انقلاب مشروطه در ذهن گروهی از علما نقش بسته و تلاش کرده‌اند در این خصوص نظریه‌پردازی کنند. یکی از مهم‌ترین نظریات در این زمینه، اندیشه تقسیم احکام به ثابت و متغیر است. بنابراین در این نوشتار ضمن مقایسه دیدگاه دو تن از طراحان این اندیشه، به بررسی تفاوت حوزه احکام متغیر در نظریه آنها می‌پردازیم. میرزای نائینی این محدوده را «عرفیه محضه» می‌داند و تنها به «عدم مخالفت قطعیه» با احکام ثابت اکتفا می‌کند. اما شهید صدر معتقد است ادله در این حوزه نیز اشاراتی دارند که قانونگذاری باید بر اساس آنها صورت پذیرد. ازاین‌رو در نگاه او قانونگذاری در «منطقه‌الفراغ» ترکیبی از کار فقهی و کار عرفی کارشناسی است.

human legislation in ma la nass fieh by mirza naini and mantaqato al-faragh by seyyed mohammad baqer al- sadr

in modern societies, although in most legal systems of the countries there is a legislative power, the mechanism of drafting and reforming laws in each of them is based on the principles and intellectual and historical foundations and social and cultural conditions of the country. therefore, examining the relationship of islamic sharia with laws and legislation in islamic societies is a crucial legal issue; in iran, scholars of shi’i jurisprudence have extensively explored and investigated this issue since the constitutional revolution (the mashrutiyat 1906-1911), and tried to theorize the possibility (javaaz) and mechanism of legislation within the islamic societies. notably, the theory proposed by mirza mohammad hussein naini, which categorizes rules as fixed or variable, significantly influences the legislative process in the islamic republic of iran.