مولفه‌های معنویت در ادعیه امام علی (ع) و آثار تربیتی آن

از قدیم مساله دو بُعدی بودن وجود انسان، یعنی داشتن جسم و روح، مطرح بوده است. در ادیان ابراهیمی، اصالت روح مطرح بوده و روح را امری غیر مادی (مجرد) و در تعامل با بدن دانسته‌اند. نیاز انسان به معنویت و عبادت و پرستش را می‌توان در زمره نیازهای روحی انسان دانست. بدین معنا که خلایی در زمینه معنویت در وجود انسان هست و لازم است با محتوای مناسب به این نیاز پاسخ دهد. از آنجا که تربیت به معنای کشف خلاها براساس شناختن وضع موجود و برنامه‌ریزی و اقدام برای پر کردن آن خلاها می‌باشد، پس اقدام برای پاسخ به نیاز معنوی انسان، نیازمند تربیت معنوی است و مقصود از تربیت معنوی، حاکم بودن روح معنویت بر تمام برنامه‌های تربیت است و حاصل این نوع تربیت، شخصیتی است که با معنویت، زندگی خود را معنادار می‌کند و می‌تواند به سوی حقیقت گام بردارد.البته بشر در اعصار مختلف با تمسک به ادیان و مکاتب معنوی به انحاء مختلف پاسخی بر این نیاز خود می‌یافته اما با ظهور مدرنیته و تجلی ویژگی‌های عقل‌گرایی، تجربه‌‌‌گرایی، مادی‌گرایی، سنت ستیزی و پیشرفت‌گرایی و ... رفته رفته دین به محاق رفت و هر آنچه رنگ و بوی دینی داشت حتی اگر عقلانی به نظر می‌رسید باز هم رد، تجربه‌ناپذیر و بی‌ارزش انگاشته شد. همه چیز بر وفق مراد انسان غربی بود و با اجرایی شدن این ایده‌ها، دورانی که به نام پارادایز معروف است، در اروپا شکل گرفت. اما تفکر مدرن با وجود رفاه مادی و پیشرفت صنعت و تکنولوژی، نتوانست نیازهای روحی بشر غربی را پاسخ دهد و علتش بی‌اعتقادی مدرنیته به روح بود. بحران بی‌معنایی که در غرب بیداد می‌کرد، تبدیل شدن انسان غربی به شیء و کالا، از دست رفتن هدف و معنای زندگی و فقدان یک نظام ارزشی، متفکران بزرگ غرب را به چاره‌اندیشی واداشت. اندیشمندان در زمینی که دین از آن حذف شده بود در جستجوی راهی برای پاسخ به نیاز اساسی بشر بودند و دست به بازاندیشی در مبانی مدرنیته زدند. دورانی که به عصر پست مدرن معروف شد و معنویت در صورت غیردینی خود ظهور کرد. هدف از معنویت‌گرایی، رسیدن به آرامش عنوان شد و ویژگی اصلی آن، تکثر در مسیر معنویت بود. این بار محصول این تکثر، بدون اتصال به حقیقت عالم معنا، جز سرگشتگی بشر نبود. یک معنویت مونتاژ شده که هر تکه‌اش را از مکتبی عرفانی به عاریت گرفته‌اند؛ از هندوئیسم و بودیسم تا مسیحیت و اگزیستانسیالیست. برنامه‌ای که هدفش آرامش‌بخشی به انسان بود بدون اینکه انجام عملی را بر آنها واجب بداند، یا قانون و اخلاق و ارزش‌گذاری داشته باشد. از این منظر، نه تنها به آرامش مطلوبشان نرسیدند بلکه در همهمه بازار عرضه معنویت هر روز تشنه‌تر و سردرگم‌تر شدند. گرایش به معنویت، گمشده انسان کنونی است.این پژوهش بر این باور انجام شده است که دین اسلام کامل‌ترین معارف و جامع‌ترین شناخت را نسبت به انسان دارد و بهترین راه پاسخ به نیازهایش را معرفی کرده است. بر این سبیل، نسبت به نیاز انسان به معنویت، واقف است و علاوه بر کتاب راهنما، الگوی عملی طی طریق را در سیره عملی ائمه اطهار (ع) به انسان معرفی کرده است و حضرت علی (ع) الگوی متعالی و سرآمد عرصه معنویت است. علی علیه السلام، معنویت را در حد اعلی طی کرده و در کلامش راه را از بیراهه نشان داده است. هر سخنش نور و رهنمون به رشد و تعالی است. دلسوزانه زبان به بیان معارف حقیقی می‌گشاید و خیرخواهانه مشتاقان را رهنمون می‌شود.