شرح و تعلیقات تازه بر دیباچۀ رسالۀ مفقودِ موسیقیِ انیس‌الارواح

موضوع مقالۀ حاضر یکی از مکتوبات عصر صفوی در باب موسیقی با عنوان انیس‌الارواح، اثر قاضی‌بن کاشف‌الدین یزدی، از طبیبان و عالمان دینی آن روزگار است. متاسفانه، اصل رساله مفقود شده و فقط 5 نسخۀ خطی هم‌خانواده از دیباچۀ آن به‌جا مانده است. این دیباچۀ 1300 کلمه‌ای به نثر فنّیِ مسجع و متکلف، و با استخدام اسلوب ادبی رایج در آن دوره یعنی بَراعتِ استهلال، نگاشته شده و مملو از اصطلاحات تخصصی علم ادوار و موسیقی‌ست که از نظر تاریخ‌نگاری موسیقی قدیم ایران و ادبیات آن حائز اهمیت است. در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از مواد، اسناد و نسخ خطی کتابخانه‌ای انجام شده، ضمن بررسی و بازسنجی اطلاعات موجود دربارۀ هویت مولف و مخاطب آن، تاریخ تالیف اثر، و نسخه‌های موجود از آن، متن آن را بر اساس نسخۀ قدیمی کتابخانۀ مجلس ارائه کرده‌ایم. همچنین هدف اصلی تحقیق، اصلاح و تکمیل تعلیقاتی است که نیم‌سده پیش، احمد گلچین معانی در شرح خود بر دیباچۀ انیس‌الارواح عرضه کرده است. برای این کار شواهد متنی و تصویری دالّ بر استفادۀ اصطلاحی از این الفاظ را گرد آورده‌ایم که در نهایت، شمار آنها را به 150 مورد می‌رساند. از یافته‌های پژوهش دست‌کم 15 مورد از اصطلاحات موسیقایی است که در تحقیق مفصل قبلی ذکر نشده، و تعدادی از آنها عناوین تصانیف مشهور موسیقی در آن دوره‌اند. شمار چشمگیری از آثار از ساخته‌های عبدالقادر مراغی و یا منسوب به او هستند که خود نشانگر جایگاه برجستۀ این موسیقی‌دان بزرگ دورۀ تیموری و شهرت تصانیف او، حتی نزد علمای دین از قبیل قاضی‌بن کاشف‌الدین، است که البته پیداست آشنایی خوبی با موسیقی داشته است.

further annotations on the preface of the lost musical treatise anīs al-arwāh

the subject of the present paper is one of the safavid era s writings on music, titled anis al-arwah, by qazi ibn kashif al-din yazdi, one of the physicians and religious scholars of that time. unfortunately, the original treatise is lost, and only five manuscripts of its preface from the same lineage remain. employing the literary fashion typical in that period, i.e. brilliance of initiation, this 1,300-word preface is written in technical prose that is eloquent, elaborate and rich in specialized terms of the science of music (adwar). these are essential from the perspective of the historiography of ancient persian music and its literature. this research is carried out by descriptive-analytical method, using library materials, documents and manuscripts. while examining and re-evaluating the known information about the author s identity and audience, the date of authorship of the work, and the available copies of it, we have provided its text based on the older version of the majlis library. also, the primary purpose of the research is to correct and conclude the annotations that ahmad golchin ma ani presented half a century ago in his commentary on the preface of anis al-arwah. for this purpose, we have collected textual and visual evidence indicating the terminological use of these words and phrases, which finally brings their number to 150. among the research findings are at least 15 musical terms not mentioned in the previous detailed research, and some of them are the titles of famous musical compositions in that period. many of these works are composed by abd al-qadir maraghi or attributed to him. it reveals the prominent position of this great timurid musician and the fame of his works, even among religious scholars such as qazi ibn kashif al-din, who had sufficient acquaintance with music.