صورت‌بندی تطورات گفتمانی مفهوم «مراقبت» در تصویرسازی عرفا

ادبیات تصوّف از دیرباز، برای تبیین معانی پیچیده و انگاره‌های ذهن‌گریز و آموزه‌های استدلال‌سوز عرفان ‌نظری، از تصویرسازی بهره برده‌ است و در هر تصویر با پیوند دادن نشانه‌های خاص و پدیدآوردن شبکه‌ای از روابط، نظام معنایی ویژة خود را خلق کرده‌ است. به زبان نظریه گفتمان، مجموعة روابطی را که هر تصویر بین نشانه‌های گوناگون برقرار می‌کند «مفصل‌بندی» می‌گویند. هر مفصل‌بندی مشتمل بر مجموعه گزاره‌های ایدئولوژیک و بیانگر دریافت خاصی از آن نشانه مرکزی است که فرد درصدد تبیین آن است. صوفیه در طول تاریخ همواره در پی ساختن مفصل‌بندی‌های جدید یا تغییر و روزآمدکردن مفصل‌بندی‌های قبلی بودند. از همین رو در آثار ایشان در باب هر یک از مفاهیم عرفانی، تصویرهای گوناگونی دیده‌ می‌شود که هر کدام مفصل‌بندی خاصی ارائه کرده است. پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی نظری و روش‌شناختی نظریه گفتمان لاکلائو و موف به بررسی تطورات گفتمانی مفهوم «مراقبت» از خلال بررسی تصویرپردازی‌های این مفهوم در آثار منظوم و منثور عرفانی از قرن سوم تا هفتم می‌پردازد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد تصویرپردازی‌های مفهوم مراقبت حول دو گفتمان اصلی «مراقبت نفس» و «مواظبت حق» شکل می‌گیرد. اما در گفتمان دوم، با تغییر دال‌های شناور، نقاط گره‌گاهی و شیوه‌بازنمایی هویت کنشگران، خرده گفتمان‌هایی شکل می‌گیرد که حاکی از تحولات گفتمانی مفهوم مراقبت نزد صوفیه در طول تاریخ تصوف است.