آیینه در متون عرفانی پیش از قرن هفتم

در متون عرفانی، به دلیل درونى و شهودى بودن تجربه‌ها و بیان‌‌ناپذیری آن‌ها، گرایش زیادی به استفاده از تمثیل و نمادپردازی برای انتقال بهتر مفاهیم وجود دارد. در این میان عرفا، برای تبیین بهتر رابطه حق تعالی با خلقت و به خصوص انسان، از تمثیل‌های گوناگونی مانند تمثیل نور، تمثیل دریا و تمثیل آینه استفاده کرده اند . همچنین نظریه وحدت وجود توسط ابن عربی، در فص اول از فصوص الحکم، بر پایه همین تمثیل بیان شده است. پس از ابن عربی نیزکثرت استفاده از موتیف آیینه، در ادبیات عرفانی و در آثار بزرگانی چون مولانا ، عراقی، حافظ، باباافضل کاشانی، عبدالرحمن جامی و بیدل تا حدی است که باید به عنوان عنصری مهم، در شناخت جهان‌بینی عرفانی آن‌ها، مورد توجه قرار گیرد. این مقاله به بررسی نمودهای این تمثیل در نثر عرفانی فارسی، پیش از اثرگذاری اندیشه ابن عربی بر آن پرداخته است‌. هرچند گرایش به استفاده از این نماد در آثار پس از قرن ششم به طور چشمگیری افزایش یافته است؛ اما در بررسی آثار احمد غزالی، عین القضات همدانی و روزبهان بقلی مشاهده می‌شود که بیان مفاهیم عرفانی همراه این تمثیل، پیش از ابن عربی نیز در ادبیات فارسی مسبوق به سابقه بوده است. به نظر می‌رسد که نخستین بار احمد غزالی ، در سوانح العشاق از این تمثیل استفاد کرده است .پس از غزالی نیز عین القضات و روزبهان بقلی برداشت‌هایی تازه را به نظر او افزوده ؛ و آرایی دربارهتجلّی جمال حق‌ تعالی و آینگی دل عارف ارائه داده اند.