احمد‌جام و هنر سخن‌آرایی

یکی از مواردی که تاکنون پژوهش درخور و مستقلّی در باب آن صورت نگرفته است، ویژگی‌های سبک‌شناسانة آثار منثور احمد‌جام و جنبه‌های متنوّع هنر وی در آراستن سخن است. به گواهی شش اثر منثور و چاپ شدة شیخ جام، وی یکی از خوش‌تقریرترین و موفقّ‌ترین نویسندگان ادب صوفیه محسوب می‌شود که با اسلوبی ویژه در نثر دلاویز خویش، مسائل شریعت و طریقت را با قرآن کریم و حدیث شریف نبوی می‌آمیزد و بدین وسیله نثر آثار خویش را به ویژگی‌هایی چون جذّابیت، سادگی و روانی می‌آراید. انسجام و استحکام ترکیبات و عبارات، سهولت و سلامت ترکیبات، فصاحت الفاظ، وفور ترکیبات نغز و آهنگین، جمله‌های کوتاه، ساده و روان، واژگان و ترکیبات اصیل و سره، ترجمه‌های سلیس و روان، سجع و موازنه، جناس، ضرب‌المثل‌ها و کنایات، تشبیه و تمثیل، نزدیکی به زبان تخاطب و محاوره، اسلوب حکایت‌پردازی، خلاقیّت در توصیف، شیوة تداعی معانی و عدم استعمال لغات مهجور و دور از ذهن، تنها بخشی از جلوه‌های سخن‌آرایی شیخ جام است که در آثار وی مکرّر به چشم می‌خورد. چنین ویژگی‌هایی در کنار مزایای عرفانی، تعلیمی، فرهنگی و اجتماعیِ آثار وی، لزوم مطالعة بیش از پیش این آثار را از سوی سبک‌شناسان و عرفان پژوهان می‌طلبد و آثار وی را در زنجیرة تکامل و استمرار نثر عرفانی- ادبی، قرار می‌دهد. در این نوشته، پس از مقدّماتی دربارة نثر فارسی در قرن‌های پنجم و ششم و نثر عرفانی در این دو قرن، به بررسی ویژگی‌های سبک‌شناسانه‌ای چون: ترجمه‌های سره و هنری، تشبیه و تمثیل می‌پردازیم.