بررسی آهنگ تحول نثر متصوّفه فارسی و پیوند آن با تفکرات شیعی در دورۀ بازگشت ادبی

نگارش کتب منثور در حوزۀ عرفان و تصوّف اسلامی، به‌ویژه عرفان متشیّع، در دورۀ بازگشت ادبی، رواج و رونقی می‌یابد. این دگردیسی ایدئولوژیکی در متون عرفانی، ماحصل تغییرات سیاسی و اجتماعی چندین سدۀ متوالی در ایران است که خواه‌-ناخواه انگاره‌های فرهنگی و عقیدتی را نیز تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. سرآغاز این سلسله دگرگونی‌ها مقارن با روی کار آمدن حکومت صفویه و منش و نهج نظری و عملی حاکمیتی آنان است؛ پس از انقراض دولت صفویه، این جریان ادامۀ مسیر داد و اهل تصوّف در صدد تثبیت موقعیت اجتماعی و سیاسی و حتی کسب مقام و منصب دولتی برآمدند و کتب و رساله‌هایی به نثر سادۀ عرفانی به رشتۀ تحریر درآمد، به طوری که توجه مخاطبان عام را نیز جلب کرد و توانست مفاهیم دشوار و عمیق عرفانی را با زبان نرم ارائه نماید؛ بدین ترتیب نثر ساده و پختۀ متصوفه، در خدمت تبیین معانی عرفانی-شیعی قرار می‌گیرد. عدم توجه کافی به ادبیات منثور دورۀ بازگشت، در تحقیقات ادبی مربوط به این عهد، موجب غفلت از نثر عرفانی این عهد و مولفه‌های عقیدتی و مشخصه‌های سبکی کتب عرفانی این دوره هم شده است؛ مسالۀ اصلی تحقیق حاضر، برجسته کردن مشرب فکری و سبک نویسندگی اهل متصوفه در دورۀ بازگشت ادبی (شامل دوره‌های صفویه، فترت، افشاریه و زندیه و قاجاریه) بوده است؛ در این تحقیق که به روش تحلیلی و توصیفی انجام یافت، ویژگی‌های اصلی فکری و بیانی متون عرفانی مهم عصر بازگشت ادبی با توجه به بافت موقعیتی تولید این آثار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.