هورامان: آخرین پناهگاه و پایگاه زبان، ادبیات و هویت گورانی

گورانی که در میان توده و عوام به هورامی مشهور است، یکی از زبان­های ایرانی شاخۀ غربی­شمالی با گویش­های ویژۀ خود است که عمدتاً در سه کشور ایران، عراق و ترکیه به آن تکلم می­شود. این زبان از پیشینۀ ادبی کهن و غنیِ دست­کم 1400 سالۀ مذهبی و غیر مذهبی برخوردار است به گونه­ای که حداقل پس از آمدن اسلام در کنار فارسی در شرق، تا اوایل قرن بیستم میلادی زبان ادبی و نوشتاری، درباری و مشترک و رسمی غرب فلات ایران بوده است. برخلاف تصور عامه، زبان، ادبیات و هویت گورانی بخشی از زبان، ادبیات و هویت دیگری نیست. گورانی در گذشته گسترۀ جغرافیایی و فرهنگی به مراتب وسیع­تر و غنی­تری داشته است اما امروزه اساساً به منطقۀ هورامان محدود گشته است. با این حال، این زبان، ادبیات و هویت به لحاظ توجه، مطالعات و بررسی­های علمی لازم و کافی مورد غفلت واقع­شده­ترین زبان­ها، ادبیات­ها و هویت­های ایرانی است به نحوی که در سال­های اخیر از سوی یونسکو به عنوان یکی از زبان­های ایرانی در معرض خطر فراموشی معرفی گشته است. هدف پژوهش توصیفی- تحلیلی حاضر بررسی چرایی به حاشیه رانده شدن زبان، ادبیات و هویت گورانی و محدود شدن آن به منطقۀ جغرافیایی خاصی یعنی هورامان از یک سو و چگونگی حفظ و تداوم این زبان، ادبیات و هویت در این منطقه به عنوان آخرین پناهگاه و پایگاه آن از سویی دیگر است. برای این منظور، از داده­ها و شواهد زبان­شناختی، ادبی، تاریخی، سیاسی، جغرافیایی، فرهنگی و دانش و شم زبانی نگارنده به عنوان زبانور بومی گورانی و مسلط بر فارسی و کردی استفاده شده است. داده­ها به روش عمدتاً کتابخانه­ای و در مورادی میدانی و مصاحبه­ای گردآوری شده­اند. بررسی و تحلیل داده­ها نشان می­دهد که در پاسخ به پرسش نخست عوامل تاریخی، سیاسی، جغرافیایی، زبانی، ادبی و فرهنگی نقش داشته­اند و در پاسخ به پرسش دوم عوامل سیاسی، فرهنگی، جغرافیایی، زبانی و ادبی می­توانند ایفای نقش کنند. از پیامدها و نتایج این پژوهش می­توان به توجه بیش از پیش به زبان، ادبیات و هویت گورانی در هورامان به­ویژه با توجه به ثبت جهانی این منطقه در راستای حفظ، تقویت و تداوم این زبان، ادبیات و هویت اشاره نمود که در این زمینه راهکارهایی پیشنهاد و ارائه می­گردند