ادبیات و حقوق : چرایی و چگونگی

ادبیات دنیای توانستن‌هاست، حقوق دنیای بایستن‌ها. ادبیات عالم امکان است و حقوق عالم اجبار. چه ارتباطی میان این دو وجود دارد که بیش از یک قرن است پژوهشگران هر دو رشته را به خود مشغول کرده؟ رابطۀ میان ادبیات و حقوق برای نخستین بار در ابتدای قرن بیست در دانشگاه‌های آمریکا مورد توجه قرار گرفت. اروپاییان نیز با تاخیری حدود نیم قرن به این جنبش علاقه نشان دادند و البته تا آغاز قرن بعد طول کشید تا به صورت جدّی به آن بپردازند. امروزه، این حوزۀ میان‌رشته‌ای یک موضوع تثبیت‌شده در فضای پژوهشی اروپا وآمریکاست و بررسی منابع مرتبط با آن خود مستلزم نوشتن کتاب‌های مرجع‌شناسی. در سپهر پژوهشی به زبان فارسی، دکتر حسینقلی کاتبی (1291-1369)، در سال 1354( دهۀ 80 میلادی ) به این موضوع پرداخت و طی 4 مقالۀ مفصل(در مجموع 206 صفحه) که در مجلۀ کانون وکلا شماره‎های 131 تا 134 به چاپ رسید تلاش کرد تا «روشی نو برای بررسی و پژوهش در دریای بیکران ادبیات فارسی از نظر سیر و تحول اندیشه‌ها و قواعد حقوقی پدید [آورد] و راه تازه‌ای برای مطالعه در فرهنگ حقوقی و تاریخ حقوق باز [کند]». او این روش را بر سیاق ادبیات عرفانی یا غنایی یا حماسی، «ادبیات حقوقی» و یا «حقوق در ادبیات فارسی» نامید. پس از آخرین مقالۀ کاتبی (1355) قریب به سی سال طول کشید تا کتاب ادبیات و حقوق نوشتۀ فیلیپ مالوری با ترجمۀ مرتضی کلانتریان منتشر شود. پس از آن تا به امروز کمتر از بیست مقاله دراین خصوص نوشته شده است و در این میان تنها یک مقاله به تعریف رابطۀ میان ادبیات و حقوق پرداخته و ابعاد آن را شرح داده‌است. این رابطه معمولا در چهار محور بررسی می‌شود: حقوق ادبی(روش برخورد قانون ورویّۀ قضایی با پدیده‌های عرصۀ ادبیات مثل حقّ مولف)، ادبیات حقوقی یا حقوق در ادبیات(مطالعۀ موضوعات حقوقی در متون ادبی)، حقوق به منزلۀ ادبیات(مطالعه گفتمان حقوقی با روشهای ادبی)، حقوق از گذر ادبیات یا ادبیات در حقوق ( استفاده از ابزارهای ادبی برای بیان حقوقی). در این مجال تلاش می‌کنیم تا با تمرکز بر تاریخچۀ مطالعات رابطۀ این دوعرصه نگاه روشن‌تری به کنش و واکنش و نیز تاثیر و تاثر میان آن ها پیدا کنیم، محورهای مطالعاتی آن را بهتر درک کنیم و به سوالاتی از این دست پاسخ دهیم که چرا ابتدا آمریکاییان و به بیان بهتر بازیگران سیستم حقوق عرفی، این رابطه را ممکن و ضروری تشخیص دادند؟ دلیل تاخر اروپاییان، مخاطبان سیستم حقوق موضوعه چیست؟ تفاوت ها و شباهت های این دو عرصه کدامند؟ نقش گزاره‌هایی همچون تخیّل، حقیقت، روایت و ... در ادبیات و حقوق چیست؟ ادبیات چطور می‌تواند با عینی‌کردن تخیل و انتظار و ناخودآگاه جمعی به تحوّل حقوق کمک کند؟ حقوق چطور از ادبیات برای بیان ناگفتنی‌ها و کمبودهایش استفاده می کند؟