مدارک مکتوم: تحلیل هنری تک‌برگی از یک قرآن سده ی سوم (موزه متروپلیتن، ش 73.30)

وضع خوشنویسی ایران در سه سدۀ نخست هجری در ایران بسیار مبهم است؛ زیرا علاوه بر نبود اطلاعات در منابع درجه اول، هیچ اثر رقم‌دار و موثقی از این زمان به‌جا نمانده است. این امر موجب شده است که برخی از نسخه‌شناسان مانند فرانسوا دروش، نسخه‌شناسی فرانسوی، اساساً جستجو در این زمینه را بی‌فایده بدانند. بااین‌حال روش‌ها و دامنۀ منابع در تاریخ‌نگاری هنری بسیار گسترده‌تر از حوزه نسخه‌شناسی است و این امر دست مورخ هنر را در طرح فرضیات تازه باز و زمینه را برای تدوین وضعیت خوشنویسی در سده‌های نخست فراهم می‌کند. در این نوشتار برای نمونه تک‌برگی از قرآنی به قلم کوفی اولیه منسوب به سده ی سوم هجری، محفوظ در موزة متروپلیتن، برای بررسی و تحلیل انتخاب شد، تا نشان دهیم چگونه می‌توان از مدارک بی‌رقم و پراکنده کنونی در شناخت وضعیت خوشنویسی سده‌های نخست ایران استفاده کرد. در فرآیند تحقیق پس از ارزیابی ویژگی‌های کلی اثر، خط و تذهیب این تک‌برگ به روش توصیفی بررسی و یافته‌ها به روش کیفی تحلیل شد. نتیجه این بررسی نشان داد که اولاً این نسخه از نظر ساختار صفحه و سطربندی، در مرحلۀ گذار از شیوۀ نسخه‌های افقی با کتابت پیوستۀ گسسته است و دقیقاً چگونگی این مرحله را نشان می‌دهد. ثانیاً خط این نسخه که به سبک d.v.b گروه‌بندی فرانسوا دروش کتابت شده به خط تعدادی از سفال‌ها و نسخه‌های منسوب به نیشابور شباهت زیادی دارد. همچنین ردی از نقوش و ساختار تذهیب سر سوره و نشان حاشیۀ آن نیز در آثار منسوب به نیشابور دیده می‌شود. درنتیجه می‌توان سبک خط و تذهیب این تک‌برگ را که زمانی متعلق به یک قرآن پوستی سی‌پاره بوده است به نیشابور منسوب کرد.