معرفی و تحلیل ویژگی‌های کتاب‌آرایی نسخه خطی تحفه العراقین خاقانی

تزئین در هنر ایران، از معماری گرفته تا صنایع کاربردی و کتاب آرایی، به عنوان یک اصل مطرح بوده است و هنرهایی نظیر تشعیر و تذهیب دستمایه اصلی تزئین نسخه ها به شمار می آمد.طراحی تزئینی از طبیعت، انسان و حیوان در حاشیه اطراف قاب متن یا تصویر را تشعیر می نامند. تشعیر به‌عنوان یکی از مهم ترین آرایه های کتاب از قرن نهم نقش مهمی در تزئین نسخه های خطی ایفا کرده است و دوره صفویه به‌عنوان عصر طلایی این هنر شناخته می شود. هنرمندان مکتب اصفهان به‌عنوان آخرین گام در نگارگری دوره صفویه، تلاش مضاعفی برای تکمیل و تدقیق هنرهای مختلف ازجمله تشعیر داشتند. از برجسته ترین نمونه های تشعیری متعلق به این دوره نسخه تحفه العراقین موجود در مجموعه هوتون دانشگاه هاروارد است. این نسخه به دلیل شمار بالای صفحات تشعیردار و تنوع بالای نقش های صفحات قابلیت مطالعه سبک شناسانه دارد. لذا هدف این مقاله بررسی سبک شناسی تشعیرهای نسخه خطی تحفه-العراقین خاقانی موجود در مجموعه هوتون کتابخانه دانشگاه هاروارد است. بر این اساس پرسش اصلی مقاله این است که نسخه مذکور بر اساس ویژگی های بصری و اجرایی به چندگونه قابل‌تقسیم است و چه تمایز و تشابهی باهم دارند؟ این پژوهش بنیادی است و برای انجام آن از روش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شده است. همچنین روش گردآوری داده ها نیز کتابخانه ای است. نتایج این پژوهش نشان می دهد در تشعیرهای این نسخه به ترتیبِ فراوانی: نقوش جانوری، گیاهی، تخیلی، منظره و به لحاظ مضمون بیشتر تزئینی استفاده شده است و از مضامین روایی چیزی مشاهده نمی شود. در این نسخه شکل صخره ها به‌صورت حجیم و همچنین شباهت نقش مایه های گیاهی به نقوش فرش می باشد. همچنین تکنیک انجام تشعیرها شامل رنگ ها به‌صورت مطلا و الوان و انگ است و در زمینه اجرا بیشتر تاکید بر خط شده است. باشد که پژوهش پیش رو راهگشای مطالعات گسترده در متون کهن و نسَخ خطی شاخص در ادوار گذشته گردد.