تبلور خوشنویسی در کتیبه‌نگاری اسلامی با تاکید بر کتیبه ثلث سر در مسجد جامع عباسی اثر علی‌رضا عباسی

تاریخچه کتیبه‌نویسی، با قدمتی برابر با آغاز نوشتار در تمدن بشر، رقم خورده است. ابتدایی‌ترین کتیبه‌ها سنگ‌نوشته‌هایی بودند که بر سینه کوه‌ها و بر الواح سنگی به یادگار مانده‌اند. اکنون کتیبه همگام با تقدس خوشنویسی یکی از عناصر تزیینی در معماری به شمار می‌آید. با نظر به تاکید بر نقش تزئین، به خصوص در معماری صفویه، آثار جاودانه هنری و تاریخی به همت خوشنویس، معمار، کاشی‌کار، آجرتراش و گچ‌کار خلق شده است. دوره صفویه، که از ادوار باشکوه و پررونق هنر و فرهنگ ایرانی است؛ با رشد ابنیه مذهبی، کتیبه‌های نفیسی به قلم ثلث از علی رضا عباسی استاد بزرگ خوشنویسی در دوره شاه‌عباس اول خلق شده است. کتیبه سر در مسجد جامع عباسی در سال 1205ق، یکی از کتیبه های فاخر و زیبای اوست. در این پژوهش، کتیبه را از بعد هنری و خوشنویسانه مورد مطالعه قرار داده‌ خواهد شد. هدف این است ابعاد هنری خوشنویسانه و زیبایی‌شناسی خط استخراج شود؛ تا از این مسیر به پرسش اصلی مقاله یعنی مزیت‌های زیبایی‌شناسی خوشنویسانه در کتیبه‌ مسجد جامع عباسی کدم‌اند پاسخ داده شود. در ابتدا این مقاله به پیدایش خط ثلث و ویژگی‌های آن پرداخته؛ سپس با مطالعه کتیبه‌نگاری و معرفی علی‌رضا عباسی این اثر با روش توصیفی_تحلیلی مورد تحقیق قرار گرفته است. جمع‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای انجام شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان از آن دارد که کتیبه سر در مسجد جامع عباسی، جلوه‌ای از قابلیت‌های ارزشمند سبک‌شناسی خوشنویسی در عهد صفوی است، که از حیث ترکیب‌بندی و انسجام حروف و کلمات در کمال هنرمندی‌ و پختگی قلم ثلث در جهت تقویت زیبایی بصری بنا صورت گرفته است. این شناخت ابعاد بصری خوشنویسانه در کتیبه است که می‌تواند زمینه را برای ارتقا فعالیت‌های پژوهشی در دو حوزه معماری و خوشنویسی فراهم آورد و کتیبه را به سندی گران‌بها مبدل سازد.

crystallization of calligraphy in islamic epigraphy with an emphasis on the third head inscription in the abbasi jame mosque by alireza abbasi

the history of inscriptions is as old as the beginning of writing in human civilization. the most primitive inscriptions were inscriptions on the chest of mountains and on stone tablets. now, along with the sanctity of calligraphy, the inscription is considered one of the decorative elements in architecture. considering the emphasis on the role of decoration, especially in safavid architecture, eternal artistic and historical works have been created by the efforts of calligraphers, architects, tilers, bricklayers and plasterers. safavid period, which is one of the magnificent and flourishing periods of iranian art and culture; with the growth of religious buildings, exquisite inscriptions were created by alireza abbasi, the great master of calligraphy during the period of shah abbas i. the head inscription in the abbasi grand mosque in 1205 is one of his noble and beautiful inscriptions. in this research, we have studied the inscription from the artistic and calligraphy aspect. the goal is to extract calligraphic artistic dimensions and line aesthetics; in order to answer the main question of the article, that is, the advantages of calligraphic aesthetics in the inscription of the abbasid mosque. at first, this article deals with the origin of the third line and its characteristics; then, by studying the inscriptions and introducing alireza abbasi, this work has been researched with a descriptive-analytical method. the collection of information has been done in a library way. the results of the research show that the head inscription in the abbasid jama masjid is a manifestation of the valuable stylistic capabilities of calligraphy in the safavid era, which in terms of the composition and coherence of the letters and words was made in the perfection of artistry and the maturity of the pen to the third degree of enhancing the visual beauty of the building. is. this recognition of the visual aspects of calligraphy in the inscription can provide the basis for the promotion of research activities in the two fields of architecture and calligraphy and turn the inscription into a precious document.