مطالعه ی روند شکل‌گیری و گسترش کاربرد خط دیوانی در سرزمین‌های اسلامی

خط دیوانی از اقلام پرکاربرد خوشنویسی اسلامی است که سیر تحول آن را دست‌کم از سده ی نهم/پانزدهم تا دوره ی معاصر می‌توان ردیابی کرد. بنا بر گفته‌ها، خط تعلیق ایرانی در سده ی نهم هجری به واسطه ی کاتبان ایرانی به استانبول راه یافت و به خط رسمی اسناد و مکاتبات دیوانی دربار عثمانی تبدیل شد. گسترش کاربرد این خط در عثمانی به ایجاد تغییرات و اصلاحاتی در قواعد آن انجامید، تا آنجا که خطی مستقل با قواعدی مشخص از آن مشتق شد و بر اثر کثرت کاربرد در امور دیوان همایونی، «خط دیوانی» نام گرفت. این خط تا پایان حکومت عثمانی در سده ی سیزدهم/نوزدهم، افزون بر اسناد رسمی دربار، در طراحی ترکیب‌بندی‌‌های مستقل و متنوع خوشنویسی به کار ‌رفت و قلم‌هایی چون دیوانی جلی و دیوانی قیرماسی از آن استخراج شد؛ اما پس از رواج خط لاتین در ترکیه از رونق افتاد. از آن پس خط دیوانی در کشورهای عربی، به ویژه مصر، گسترش یافت و با اصلاحات خطاط مصری، مصطفی‌بیک غزلان، شیوه‌ای به نام غزلانی بر اساس آن پدید آمد. با وجود کاربرد گسترده و فراوانی و تنوعِ نمونه‌های به‎جامانده، تاکنون پژوهشی مستقل درباره ی خط دیوانی به انجام نرسیده و فقط در بخش‌هایی کوتاه از برخی کتاب‌های تاریخ خوشنویسی، به‌ویژه آثار پژوهشگران تُرک، معرفی شده است. در این نوشتار برای پاسخگویی به این پرسش که پیشینه ی خط دیوانی چیست و این خط ریشه در کدام‌یک از اقلام اسلامی دارد، تلاش می‌شود با تکیه بر منابع تُرکی، عربی و فارسی و نیز تحلیل نمونه‌‎ خط‌های موجود، ضمن مطالعه ی روند شکل‌گیری و تحولات خط دیوانی و معرفی هنرمندان شاخص آن، ویژگی‌ها و قواعد ساختاری و تناسبات حروف و ترکیب‌های این خط و شیوه‌ها و انواع مختلف کتابت آن، چه در اسناد دیوانی و چه در ترکیب‌های مستقل، مطالعه و بررسی شود.

studying the process of formation and expansion of the diwani script in the islamic lands

divani script is one of the widely used scripts of islamic calligraphy, whose evolution can be traced at least from the 9th/15th century to the contemporary period. according to the sources, the iranian t'aliq script reached istanbul in the 9th century ah through iranian scribes and became the official line of documents and court correspondence of the ottoman court. the expansion of the use of this script in the ottoman empire led to the creation of changes and reforms in its rules, until an independent script with specific rules was derived from it, and due to its many uses in the affairs of the homayuni court, it was called 'divani script'. this script was used until the end of the ottoman rule in the 13th/19th century, in addition to the official documents of the court, in the design of independent and diverse calligraphy compositions, and some scripts such as jali divani and kırmasi divani were extracted from it; but after the spread of latin alphabet in turkey, it started to decline. after that, divani script spread in arab countries, especially egypt, and with the reforms of the egyptian calligrapher, mustafa bey ghazlan, a style called ghazlani emerged based on it. despite the wide use and the abundance and diversity of the surviving examples, no independent research has been done on divani script until now, and it has only been introduced in short sections of some books on the history of calligraphy, especially the works of turkish scholars. in this article, in order to answer the question of what is the background of divani script and in which of the islamic scripts does this script have its roots, an attempt is made to describe the process of formation and evolution of divani script, its structural features and rules, the proportions of letters and combinations, and different methods and types of its writing, both in official documents and in independent compositions, be studied and reviewed.