واسازی و فرارفتن از تقابل ‌های دوگانی در متون اهل تصوف (شواهد از کتاب‌های نثر فارسی)

پژوهشگران عرفان و تصوف اسلامی شکل ‌گیری زبان تصوف و گفتمان عرفانی را از جنبه‌های بسیار مهم تاریخ تصوف شمرده‌اند؛ به‌ویژه تمایز تدریجی زبان تصوف از زبان دین و تبدیل آن به گفتمانی مستقل موضوع پژوهش‌های ارزشمندی بوده است. پژوهشگران نشان داده‌اند که تجربه عرفانی و تفسیر قرآنی ابتدا از هم جدایی‌ناپذیر بوده‌اند و زبان تجربه عرفانی صرفاً از واژگان قرآنی بهره می‌برده است، اما به‌تدریج، تجربه عرفانی استقلال می‌پذیرد و از زبان قرآنی/زبان دین جدا می‌شود و زبانی خاصّ خود پدید می‌آورد. از ویژگی‌های واژگانی زبان قرآن/دین، بهره‌گیری از تقابل‌های دوگانی است. تقابل‌هایی چون بهشت/دوزخ، خیر/شر، دنیا/آخرت اساس آموزه‌های دینی و قرآنی را می‌سازند و در متون اهل تصوف نیز با بسامد بالا به‌کار می‌روند. کاربرد تقابل‌های دوگانی در متون اهل تصوف از تقابل‌های دوگانی دینی بسیار فراتر می‌رود و به‌ویژه در کتاب‌های تعلیمی تصوف، اصطلاحات جدید فراوانی برمبنای تقابل دوگانی شکل می‌گیرد. یکی از وجوه تمایز زبان تصوف، واسازی تقابل‌های دوگانی است. این واسازی هم در تقابل‌های دوگانی زبان دین و هم در تقابل‌های برساخته در زبان اهل تصوف اعمال می‌شود. این واسازی شکل‌ها و جنبه‌ها گوناگون و متفاوتی دارد و تحلیل آن می‌تواند ما را با خلاقانه‌ترین و نوآورانه‌ترین ابعاد جهان‌بینی و تجربه عرفانی صوفیان آشنا سازد. این ابداع زبانی که در نوبودن و یگانگی تجربه عرفانی ریشه دارد، نشانه اصالت آن تجربه است. در این پژوهش، واسازی و فرارفتن از تقابل‌های دوگانی را در یک پیکره از خلاقانه‌ترین سخنان اهل تصوف که از متون نثر فارسی فراهم آمده است بررسی کرده‌ایم. با تحلیل و طبقه‌بندی شکل‌های گوناگون این واسازی و فرارفتن نشان داده‌ایم چگونه این ویژگی، به زبان اهل تصوف نوعی خصوصیت شعری و هنری می‌بخشد و آن را در جایگاهی کاملاً متمایز نسبت به متون دینی و زبان اهل شریعت قرار می‌دهد. فرارفتن از تقابل‌های دوگانی با ویژگی پارادوکسی زبان اهل تصوف ارتباط نزدیکی دارد و امکان بیان تجربه‌های پیچیده‌تری را برای اهل تصوف فراهم می‌آورد. 

deconstructing and going far beyond the binary oppositions in sufi texts (data from persian prose books)

the researchers of mysticism and islamic sufism have considered the making of the language of sufism and mystical discourse as one of the most important aspects of the history of sufism. especially the gradual differentiation of the language of sufism from the language of religion and its transformation into an independent discourse has been the subject of valuable researches. the researchers have demonstrated that mystical experience and qur’anic interpretation are inseparable at first and the language of mystical experience merely uses quranic words, but gradually, mystical experience becomes independent and adopts the qur’anic language/language of religion and acquires its very own language. one of the lexical features of the language of qur’an/religion is the use of binary opposition. binary oppositions such as paradise/hell, good/evil, this world/the hereafter among the basic religious and quranic teachings and are used with high frequency in sufi texts. the use of binary oppositions in sufi texts goes far beyond religious binary opposition, and especially in sufi textbooks, many new terms are formed based on binary opposition.one of the distinguishing aspects of the language of sufism is the deconstruction of binary oppositions. the deconstruction is applied both in the binary oppositions of religion and in the oppositions formed in the language of sufism. it has various and different forms and aspects, and its analysis may provide us with the most creative and innovative aspects of sufis’ worldview and mystical experience. this linguistic invention, which is rooted in the novelty and uniqueness of mystical experience, is a sign of the authenticity of that experience. in this research, we have investigated the deconstruction and departure from binary opposition in a corpus including the most creative words of the sufis in persian prose texts. by analyzing and classifying the different forms of the deconstruction and going beyond the binary opposition, the article shows how this feature grants the language of sufism a special artistic and poetic characteristic, and places it in a completely different level compared to religious texts and the language of shariat. going far beyond the binary oppositions is closely related to the paradoxical feature of the language of sufism and provides the possibility of expressing more complex experiences for sufis.