واکاوی جلوه‌های زبان فارسی در متون کهن فقه اسلامی

هدف پژوهش حاضر، توصیف و تحلیل عناصر زبانی فارسی در متون کهن فقهی است. در این نوشتار، با روش توصیفی و تحلیلی، ضمن استقراء، نمونه‌هایی از واژه ها و عناصر زبان فارسی در متون برگزیدۀ کهن فقهی، برخی ویژگی های زبانی، دستوری و نحوی این نمونه ها تحلیل می شود و برخی ویژگی های برجسته نظیر کاربرد توامان واژه های فارسی و عربی، تغییر ساختار نحوی جمله، و تغییر معنایی، تحول واجی و آوایی و تحریف واژه های فارسی در منابع کهن فقهی عربی و فارسی دقیق تر بررسی می شود.نتایج حاکی از آن است که زبان فارسی در میان زبان های غیرعربی در متون کهن فقهی از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ به طوری که اغلب واژه های غیرعربی در این متون از زبان فارسی اقتباس شده اند. در کنار منابع کهن فقهی به زبان عربی، اندک منابع ارزشمند کهن فقهی به زبان فارسی نیز وجود دارند که نمونه هایی ارزشمند از کاربرد زبان فارسی به عنوان زبان دین تلقی می شوند. این بررسی نشان می دهد که اغلب مولفان متون کهن فقهی عربی، که از زبان فارسی اثر پذیرفته اند، از دیار فارس یا با زبان فارسی آشنا بوده اند یا فقهای عرب زبانی بوده اند که زندگی اجتماعی مسلمانان فارسی زبان در آثار آنان تجلی یافته است. در پژوهش حاضر، به دو بخش از این آثار فقهی دقیق تر پرداخته شده است: نخست، در نماز، که مذاهب فقهی در این مسئله سه « فاتحه » حکم ترجمۀ فارسی قرائت سورۀ دیدگاه متمایز دارند. با بررسی ادله و مستندات این دیدگاه ها، دیدگاه تفصیلی ناظر بر جواز ترجمۀ فارسی سورۀ فاتحه در حالت ناتوانی بر قرائت درست و عدم جواز آن در حالت توانایی بر قرائت درست، دیدگاه برگزیده است. دیگر، دیدگاه فقهی جاری ساختن طلاق به زبان فارسی که در این مسئله دو دیدگاه متمایز وجود دارد. قول برگزیده در این مسئله، دیدگاه ناظر بر صحت و امکان فقهی وقوع طلاق به زبان هر قومی است.