پیرنامه‌های ماوراءالنهر و سیر مقامات‌نویسی طریقت خواجگان در قرون ششم تا هشتم هجری قمری

در قرون ششم تا هشتم، در خطۀ ماوراءالنهر، پنج پیرنامه به زبان فارسی تالیف شده است و هر پنج پیری که دربارۀ احوال آنها کتاب نوشته اند در گروه خواجگان قرار دارند. این آثار عبارت اند از رسالۀ صاحبیه، مقامات عبدالخالق غجدوانی، مقامات عارف ریوگری، انیس الطالبین و عدةالسالکین، و مقامات حضرت خواجۀ نقشبند. در این مقاله کوشش شده تا ویژگی ها، تاثیرگذاری ها و تاثیرپذیری های مولفان و سیر تحول این آثار بررسی شود. پس از بررسی شیوۀ پیرنامه نویسی مولفان و بیان ویژگی های آثار، مشخص شد پیرنامه های ماوراءالنهر وجوه اشتراک زیادی با یکدیگر دارند. تمام پیرنامه های ماوراءالنهر به زبان فارسی نگاشته شده اند، درحالی که در میان پیرنامه های خطۀ فارس و خراسان، به ویژه آثار فارس، پیرنامه های بسیاری به زبان عربی دیده می شود. با توجه به شباهت های فراوان مقامات غجدوانی و مقامات خواجه یوسف همدانی به رسالۀ صاحبیه این احتمال وجود دارد که پیرنامه نویسان متاخر از نگاشتۀ عبدالخالق غجدوانی دربارۀ ابویوسف همدانی تاثیر پذیرفته باشند. برخلاف پیرنامه های سرزمین هایی مانند فارس و خراسان، که نویسندگان آن از شواهد شعری به دو زبان فارسی و عربی استفاده کرده‌اند، تمام ابیاتی که در پیرنامه های بخارا آمده به زبان فارسی است. در بیشتر پیرنامه های این سرزمین از زنان یاد شده و در آنها زن از جایگاهی والا برخوردار است.