خطاها و محدودیت‌های شناختیِ انسان به روایتِ مولانا با نگاهی به سنت‌های معرفت‌شناسی در فلسفه

مسئله شناخت در زندگی انسان موضوعی دیرینه‌ و محوری است که از سرآغاز تفکر بشر درباره هستی به میان آمده است. مجموعه اندیشه‌های مطرح‌شده در این زمینه دانش معرفت‌شناسی را پدید آورده است. در میراث عرفانی مولانا نکات بدیع و عمیقی درباره مقوله شناخت به‌دست می‌آید و بخش مهمی از آرای او به بحث خطاها و محدودیت‌های شناختی انسان مربوط است. این بحث در سنت فلسفی غرب نیز از جهات گوناگون طرح شده و پاسخ‌ها و تبیین‌هایی یافته است. در این پژوهش کوشش ‌شده، با روش تحلیلی‌‌توصیفی و با رویکردی تطبیقی، ابعاد چندگانه موضوع خطاها و محدودیت‌های شناختی انسان نزد مولانا بررسی شود و برای رسیدن به مقصود نگاهی نیز به سیر موضوع در سنت فلسفی غرب شده است. از این رهگذر، به مقولاتی همچون عقل، تجربه، توهم، تصور و بود و نمود جهان پرداخته شده و پس از روایت سیر تکاملی موضوع در فلسفه غرب، اشارات مولانا در این زمینه نقل و بررسی شده است. درنهایت، نشان داده‌ شده که چگونه مولانا نیز سویه‌های چندگانه خطاها و محدودیت‌های شناخت را کاوش و بیان کرده و آرای او چه شباهت‌هایی با سنت فلسفی غرب دارد. همچنین، تفاوت‌ها و شباهت‌های نگرش فیلسوفان و عارفان در چیستی و چگونگی امر شناخت نیز بررسی شده است. میان فیلسوفان و عارفان درباره موضوع شناخت شباهت ها و تفاوت هایی وجود دارد. مهم ترین تفاوت‌ها را می‌توان به نقش محوری عقل نزد فیلسوفان و بی اعتباری آن در مقابل بعضی ابعاد دیگر شناخت نزد عارفان نسبت داد. ازسوی دیگر، تمثیل سایه‌ها در فلسفه افلاطون و مسئله بود و نمود و نقش تصور در مواجهه با جهان در دیدگاه فیلسوفان ایده‌آلیست قرن هجدهم، شباهت زیادی با مبانی شناخت‌شناسی در آرای مولانا دارد. در بیان شبا هت ها، درمی‌یابیم که بخشی از دیدگاه مولانا در توصیف جایگاه عقل و محدودیت های شناختی انسان، به آرای عقل گرایان معرفتی قرن هفدهم شباهت دارد، و در زمینه جایگاه ویژه تجربه در شناخت و کاستی‌های آن، به آرای تجربه گرایان قرن هجدهم پهلو می‌زند.

Human’s cognitive errors and limitations in Rumi’s narrative with a look at epistemological traditions in philosophy

The question of cognition in human life is a longstanding and central issue that has arisen from the beginning of human thought about existence. The set of ideas presented in this regard has created the field of epistemology. There are original and interesting points about cognition in Rumi rsquo;s mystical heritage and an important part of his views on this subject is related to the discussion of human cognitive errors and limitations. This question has also been proposed in various ways in the Western philosophical tradition and has received answers and explanations. In this research, using a descriptiveanalytical method and adopting a comparative approach an attempt has been made to investigate the multiple dimensions of human cognitive errors and limitations from Rumi rsquo;s perspective. To that end, we have also reviewed the evolutionary course of the subject in the Western philosophical tradition. Therefore, categories such as reason, experience, illusion, imagination, existence and appearance of the world have been dealt with followed by quotations and analyses of Rumi rsquo;s views on this subject. Finally, it is shown how Rumi also explored and expressed the multiple aspects of errors and limitations of human cognition and what similarities his views bear to the Western philosophical tradition. Moreover, the differences and similarities between the attitudes of philosophers and mystics towards the nature and quality of cognition have been studied. The most important differences can be seen in the pivotal role of reason among philosophers and its invalidity for some other aspects of cognition among mystics. On the other hand, the allegory of the cave in Plato rsquo;s philosophy and the question of existence and appearance of the world, and the role of imagination in investigating the world in the eyes of eighteenthcentury idealist philosophers are very similar to the fundamentals of epistemology in Rumi rsquo;s views. It is found that part of Rumi rsquo;s views on describing the position of reason and human rsquo;s cognitive limitations is similar to the views of seventeenthcentury rationalist epistemologists, and in terms of the special position of experience in cognition and its limitations, it is close to those of eighteenthcentury empiricists.