الگوهای فضایی در مساجد ایرانی بر اساس سلسله مراتب حضور (نمونه موردی: عوامل ایجاد سلسله مراتب معماری در مساجد تهران دوره قاجاری)

سنت معماری ایرانی در ساخت مساجد، ریشه در حکمت معماران این آثار دارد. هدف این تحقیق جستجوی یکی از نمونه های عملی معماری حکیمانه در مساجد ایرانی است. مسجد ایرانی چهار کارکرد «دعوت، نیت، طهارت و عبادت» را در کنار هم جمع نموده تا شرایط مناسب برای حضور در محضر ربّ و عبادت فردی و جمعی در مساجد را فراهم آورد. در این میان دو کارکرد «دعوت و نیت» که بعنوان مقدمه دو کارکرد «طهارت و عبادت» ایفای نقش می کنند، محدوده تحقیق پیشِ رو می باشند. پرسش تحقیق آن است که «چه عناصر کالبدی زمینه ساز سلسله مراتب ورود به مسجد تا حضور در محضر پروردگار» می شوند؟». بعبارتی «کالبد مناسب برای دو کارکرد «دعوت و نیت» چیست؟». برای پاسخ، دو مسیر پژوهش انتخاب شد. مسیر اول، جستجو در نظرات اندیشمندان با روش کتابخانه ای و مسیر دوم، بررسی مصادیق معماری مساجد (دوره قاجار در تهران) که با روش میدانی انجام شد. سپس ضمن تطبیق افته های این دو مسیر، پاسخ به دست آمد. نتایج به دست آمده در این زمینه نشان می دهند که معماران در مساجد ایرانی، از چهار ظرفیت «فضای درون، فرم بیرون، محوطه صحن و تزئینات» هم در مقیاس جانمایی کلی و هم در جزئیات و تزئینات بهره جسته اند و از عواملی چون ترتیب فضا ها، هندسه های منظم، تزئینات و آرایه های ذکر افزا، رنگ های آرامش بخش، نور طبیعی در داخل بنا و ... استفاده کردند تا باعث ایجاد سلسله مراتب حضور در مساجد ایرانی شوند که شرح این روشها در متن مقاله آمده است. این راهکارها می تواند مبنایی برای آموزش معماری و تربیت معماران باشد، بگونه ای که آثار معماری با هویت اسلامی-ایرانی در تداوم و تکامل سنت معماری ایرانی خلق کنند، بتوفیق الهی.