جغرافیای گیل و دیلم در متون و آثار نویسندگان سده‌های نخستین اسلامی

تا پیش از ورود اسلام به ایران و نگارش مسالک و ممالک‌ها و متون جغرافیای و تاریخی آگاهی اندکی درباره سرزمین گیل و دیلم که جایگاه اقوامی به همین نام در تاریخ باستان و سده‌های نخستین پس از اسلام بود، در اختیار است. اما از سده سوم سیاحان مسلمان از یک سو و جغرافی نگاران اسلامی با مسافرت به پهنه جنوبی کاسپین، آگاهی‌های ارزشمندی درباره جغرافیا، تاریخ، اقوام، فرهنگ، شیوه‌های زندگی، خوراک و سایر جنبه‌های مادی و معنوی این اقوام در متون خود گزارش نمودند. آنان در این آثار اقوام دیلمی که از ورود اسلام به ایران همچون سدی در برابر فاتحان مسلمان ایستاده بوده و مایه ترس و وحشت آنان شده بوده‌اند، را به جهان اسلام شناساندند. از نظر جغرافیایی، پهنه دیلم به گزارش استخری، ابن خرداذبه، مقدسی، ابن بطوطه، یعقوبی، مسعودی، ابن فضلان و دیگران نام منطقه‌ای کوهستانی بود که از شمال به دریای کاسپین و از جنوب با سرزمین های مرکزی ایران به ویژه با قزوین تا تهران همجوار بوده است. اقوام ساکن در کوهستان‌های این سرزمین(دیلمیان) به دلیل اشتغال مداوم به نبرد و امور نظامی همواره در طول تاریخ به عنوان مردمانی جنگجو معروف بودند. پس از ورود اسلام به ایران مقاومت آنها در برابر اعرابِ مسلمان بر معروفیت آنان افزود. دیلمیان پس از آشنائی با علویان و گروش به تشیع به نوعی مخالفت خود را با خلافت عباسی ابراز نمودند. معروف ترین خاندانی که از میان دیلمیان در این پهنه برخاستند، می توان به زیاریان و آل بویه اشاره کرد. آل بویه نقش مهمی در ضعف مذهبی، سیاسی و نظامی خلافت عباسی داشتند. نگارنده تلاش در مقاله پیش رو تلاش دارد تا با استفاده از روش تاریخی و با استناد به داده‌ها و گزارش‌های متون تاریخی و جغرافیایی سده‌های نخستین اسلامی جایگاه گیل و دیلم را در این متون مورد بررسی قرار دهد.