چهره مانی و مانویت در نگاه تاریخ‌نویسان عرب‌زبان

تاریخ ظرف زندگی آدمی است و اسناد، منابع به‌مثابه «مظروف» آن و بسان ابزاری در دست پژوهشگران، مورخان، باستانشناسان و... در راستای بازخوانی و بازنمایی هویت دینی، ملی - فرهنگی ملت‌ها و قوم‌ها است. مانی پیام‌آور آیینی بود که تا قرون 16، 17 میلادی کماکان به هستی خود ادامه داد. مورخان، جغرافی‌دانان، فیلسوفان، تاریخ‌نگاران و متفکران منابع متنوعی را به زبان‌های گوناگون در ذیل مانی و آیین او به رشته تحریر درآورده‌اند. این پژوهش با هدف واکاوی تصویر مانی و پیروانش در متون تاریخی عربی انجام شده‌است. لذا با بهره‌گیری از روش تاریخی - تطبیقی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای، 12 متن تاریخی از نویسندگان عرب و غیرعرب که به زبان عربی نوشته شده‌اند را در بازه زمانی قرن سوم تا هشتم هجری قمری انتخاب شده، در گام اول مورد بررسی و سپس با یکدیگر قیاس شده‌است. بر همین اساس، این پژوهش به‌دنبال پاسخ به این پرسش است: تاریخ‌نویسان مسلمان با چه رویکردی از مانی و مانویت در نوشته‌های خود یاد کرده‌اند. نتایج این پژوهش نشان‌می‌دهد که تاریخ‌نویسان عرب‌زبان عموماً تصویر منفی از مانی و مانویت ارائه داده‌اند و از او به‌عنوان بدعت‌گذار یاد کرده‌اند. به نظر می‌رسد که این نگاه برآمده از رویکرد ایدئولوژیک و عوامل سیاسی زمانه بوده است. با این وجود شدت تعصب و نگرش منفی در این متون نسبت به متون زرتشتی یا مسیحی کمتر است. همچنین منابع عربی رویکرد و نگاه متمایزی نسبت مانی و پیروان وی داشته و بیشتر به نقل موقعیت تاریخی مانویان در جامعه اسلامی پرداخته‌اند که این مهم، در منابع دیگر کمتر موردتوجه قرار گرفته است.