بررسی قصیده «سوگ بغداد» بر مبنای نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف

تحلیل گفتمان انتقادی در پی نمایاندن ارتباط میان زبان، قدرت و ایدئولوژی است. بدین منظور به کشف ساختارها و مولّفه‌های گفتمان‌مدار می‌پردازد تا از طریق آنها اعمال قدرت و بیان ایدئولوژی به گونه‌ای نهفته در زبان صورت گیرد. تحلیل‌گران این حوزه زبانی بر این باورند که متون ادبی نیز مانند سایر متون در خدمت ارتباط‌اند. از این‌رو آنها را نیز می‌توان با نگرش و روش انتقادی تحلیل نمود. تحلیل‌گران رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی معتقدند که تولید، فهم، خوانش و تحلیل متون به عواملی همچون بافت خرد و مسایل فلسفی، سیاسی، جامعه‌شناختی، ایدئولوژیکی و گفتمان وابسته است؛ زیرا رابطه بین مردم و جامعه به صورت تصادفی و سلیقه‌ای نیست؛ بلکه توسط نهادهای اجتماعی و دیگر عوامل دخیل در گفتمان تعیین می‌شود. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی به بررسی ساختار گفتمان‌مدار موجود در قصیده «سوگ بغداد» سعدی شیرازی شاعر پارسی‌زبان عربی‌سرا پرداخته و سعی در بیان این مطلب دارد که تا چه حد مولّفه‌های گفتمان انتقادی فرکلاف در این اثر ادبی قابلیت پردازش دارد. یافته‌ها نشان می‌دهد که تحلیل گفتمانی قصیده سوگ بغداد در سطح توصیف، بیانگر این مهم است که واژه‌ها و مفاهیم به کار رفته در این قصیده، باعث تداعی معانی، تصویرسازی و درک بهتر شعر شده است. در سطح تفسیر بیانگرحوادث سیاسی و اجتماعی زمان حمله تاتارها به بغداد و مسائل مربوط به جنگ است. در سطح تبیین، بازگوکننده فضای حاکم بر سرزمین بغداد، افق‌ها ونگرانی‌های آن ایام و بازتاب مناسبات قدرت در جامعه آن دوران و نیز ایدئولوژی سیاسی حاکم بر قصیده است.