الگوهای فسخ پذیر در فقه و علوم اسلامی: نقل احادیث، اخبار و اقوال

از نیمه‌های قرن بیستم، شاهد شکل‌گیری توجه به منطق‌ غیرصوری (informal logic) هستیم. در واقع، این نحله بخاطر کمبودهایی که در منطق صوری برای بازنمایی استدلال‌های روزمره وجود داشت، شکل گرفت. نظریه استدلال‌ها (argumentation theory) یا معادل تاریخی آن صناعت جدل که مورد توجه منطق دانان اسلامی مانند ابوعلی سینا و خواجه نصیر الدین طوسی بوده است، ریشه در واکنش به این عدم توانایی منطق‌های ریاضی مبتنی بر صوری‌سازی استدلال‌های برهانی دارد. آنچه که در این نظریه به آن توجه شده است، اول، فرآیندی است که یک دیدگاه، در یک گفت‌وگو مورد قبول طرفین قرار می‌گیرد و دوم، به نوعی خودِ دیدگاه یا گزاره مورد نظر است. ویژگی اصلی این گزاره‌ها، توجیه‌پذیربودن و در عین حال، فسخ‌پذیر بودن آنها است. تولمن (toulmin) با معرفی کلیشه‌هایی، نشان می‌دهد که چرا این گزاره‌ها می‌توانند قابل قبول و یا توجیه‌پذیر باشند . مثلاً اینکه شخصی متولد ایران، شخصی ایرانی است را به این پشتوانه می‌توان توجیه‌پذیر دانست که طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران، اگر شخصی متولد ایران باشد، تابعیت ایرانی دریافت می‌کند. این گزاره، در عین حال، در شرایطی که مثلاً پدر و مادرِ شخص، تابعیت کشور دیگری را داشته باشند، می‌تواند فسخ‌پذیر باشد. والتون (walton) علاوه بر دسته‌بندی و تنوع دادن کلیشه‌های معرفی شده توسط تولمن، آنها را با مجموعه‌ای از سوالات انتقادی بسط می‌دهد. در واقع، این سوال‌ها، فسخ‌پذیر بودن و در عین حال توجیه‌پذیر بودنِ فرآیند استدلالی مذکور را نیز نشان می‌دهند. از طرفی، این سوالات، در واقع می‌توانند در یک جدل نیز رخ دهند و دیدگاه شخص مقابل را به چالش بکشانند. به نظر می‌رسد الگوهای فسخ‌پذیر را می‌توان در بسیاری از فرآیندهای استدلالی متون اسلامی و فقهی به کمک کلیشه‌های معرفی شده توسط والتون یا توسعه آنها و افزودن کلیشه‌های متناسب دیگر پیدا کرد. در این نوشتار، ما سه کلیشه گواهی فرد آگاه/شاهد/خبره که در یک خانواده قرار می‌گیرند را معرفی می‌کنیم. مطابقت دادن این کلیشه‌ها با فضای نقل احادیث و اخبار فقهی و اسلامی، می‌تواند الگوهای فسخ‌پذیر را در این متون ترسیم کند. کلیشه‌های والتون می‌توانند کمک قابل ملاحظه‌ای برای آغاز کار جهت برپا کردن یک سازوکار برای شناسایی استدلال‌های فسخ‌پذیر در متون فقهی و اسلامی باشند. برای نمونه به نظر می‌رسد بتوان این کلیشه‌ها را با توجه به تحلیل وضعیت نقل که جنبه‌های متفاوتی مانند خصوصیات صوتی الفاظ و تفکیک‌پذیری فونم‌ها، خصوصیات شنیداری گیرنده و توانایی تشخیص الفاظ، خط و نحوه نگارش، خصوصیات بینایی خواننده، حافظه صوتی و تصویری نقل کننده، میزان تسلط بر قواعد عام فهم عبارات و متون و شناخت فضا و بافتاری که پیام در آن قرار می‌گیرد و موارد دیگر، بسط و گسترش داد. یکی از اهداف این پژوهش پیدا کردن کلیشه‌های جامع و اساسی است که به نحوی سایر کلیشه‌ها را پوشش دهند و بتوان از آنها برای صورت‌بندی فضای استدلال فقهی - به عنوان مثال فضای نقل اخبار و احادیث - استفاده کرد. همچنین قالب‌بندی استدلال‌های فقهی و اسلامی در کلیشه‌های مذکور را می‌توان اولین قدم در پیاده‌سازی این فرم‌های استدلالی به صورت قابل فهم توسط ماشین دانست.